Përktheu: Granit Zela

Shumica e njerëzve, dua të them shumica prej nesh që jemi pjesë e shoqërisë japoneze, mbarojnë shkollën, pastaj gjejnë punë, pasi të ketë kaluar ca kohë, martohen. Edhe unë fillimisht kam dashur ta ndjek këtë model. Ose të paktën kështu imagjinoja se do të ndodhnin gjërat. Megjithatë, në realitet në fillim u martova, pastaj fillova të punoja, pastaj (disi) më në fund arrita të diplomohesha. Me fjalë të tjera, rendi që ndoqa ishte krejtësisht i kundërt nga ai që quhej normal.

Meqenëse e urreja idenë për të punuar në një kompani, vendosa të kem një vend timin ku njerëzit mund të shkonin të dëgjonin disqe me këngë xhaz, të pinin një kafe, të hanin vakte të lehta dhe të pinin. Ishte një ide e thjeshtë, ku rafsha mos u vrafsha: mendova se drejtimi i një biznesi të tillë do të më linte kohë të çlodhesha duke dëgjuar muzikën time të parapëlqyer nga mëngjesi deri në darkë. Problemi ishte se qëkur u martuam duke qenë ende në universitet, s’kishim para. Prandaj, gjatë tre viteve të para, që të kursenim sa më shumë të mundeshim, bashkë me time shoqe punuam si skllevër, shpesh duke bërë disa punë në të njëjtën kohë. Pas kësaj, bëra mora hua gjithçka që miqtë dhe familjarët mund të kursenin. Morëm të gjitha paratë e mbledhura dhe hapëm një klub të vogël në Kokubunji, një zonë studentësh në periferinë perëndimore të Tokios. Ishte viti 1974.

Asokohe kushtonte shumë më pak për të hapur një biznes tëndin sesa tani. Të rinjtë si ne ishin të vendosur të shmangnin me çdo kusht  “jetën e kompanisë”  dhe po hapnin dyqane të vogla ku të mundnin. Kafene dhe restorante, dyqane të shumëllojshme, librari – çfarëdo që u vinte në mendje. Disa vende pranë nesh kishin pronar dhe drejtoheshin nga moshatarët tanë. Kokubunji ruante një atmosferë të fortë kundër-kulturore dhe shumë prej atyre që silleshin vërdallë në zonës ishin nga ata që kishin braktisur lëvizjen studentore që tkurrej. Ishte një epokë kur, në të gjithë botën, mund të gjendeshin ende çarje në sistem.

Solla pianon time të vjetër nga shtëpia e prindërve të mi dhe klubi filloi të kishte muzikë gjatë fundjavave. Disa muzikantë të rinj të xhazit jetonin në zonën e Kokubunji dhe me kënaqësi (mendoj unë) luanin për shumën e vogël që mund t’u paguanim. Disa u bënë muzikantë të njohur, ndonjëherë i shoh në klubet e xhazit në Tokio edhe tani.

Edhe pse po bënim atë që na pëlqente, pagimi i borxheve ishte luftë e vazhdueshme. I kishim borxh bankës dhe po ashtu edhe njerëzve që na kishin mbështetur. Në një rast, të zhytur në mendime për pagesën tonë mujore në bankë, bashkëshortja ime dhe unë po ecnim me kokën ulur, natën vonë, kur hasëm disa para në rrugë. S’e di nëse ishte rastësi fatlume apo ndonjë lloj ndërmjetësimi hyjnor, por shuma ishte pikërisht ajo që na duhej. Meqenëse pagesa duhej të bëhej ditën tjetër, ngjante vërtetë si shfuqizim dënimi në minutën e fundit. (Ngjarje të çuditshme si kjo kanë ndodhur në çaste të ndryshme në jetën time.) Shumica e japonezëve me siguri do të bënin gjënë e duhur dhe do t’i kishin kthyer paratë në polici, por ne ishin në zgrip dhe s’mund të jetonim duke vepruar sipas këtyre ndjenjave të mrekullueshme.

Sidoqoftë ishte qejf. S’ka dyshim për këtë. Isha i ri dhe në moshën më të mirë, mund të dëgjoja muzikën time të parapëlqyer gjatë gjithë ditës dhe isha zot i pronës time të vogël. S’më duhej të shtyhesha në trenat e udhëtarëve, të merrja pjesë në takime që ta bënin mendjen dhallë, ose të duroja një shef që s’më pëlqente. Në vend të kësaj, kisha mundësinë të takoja njerëz të ndryshëm, jashtëzakonisht interesant.

Kështu në të njëzetat  u mora me pagesat e huave dhe bëja punë të rënda fizike (përgatisja  sanduiçe dhe pije koktejl, dhe u tregoja derën klientëve që s’i vinin fre gojës) nga mëngjesi në darkë. Pas disa vitesh, pronari ynë vendosi ta rinovojë ndërtesën në Kokubunji, kështu që u zhvendosëm në një ndërtesë më të kohës dhe me hapësirë më të madhe pranë qendrës së Tokios, në Sendagaya. Vendndodhja jonë e re kishte hapësirë të mjaftueshme për një piano të madhe, por pagesa rritej prej kësaj. Kështu që gjërat s’ishin më të lehta.

Duke kthyer kokën pas, gjithçka që mbaj mend është se sa shumë kemi punuar. Ma merr mendja se shumica e njerëzve kanë një jetë deri diku të qetë në të njëzetat, por ne praktikisht s’kishim kohë për të shijuar “ditët pa kokëçarje të rinisë”. Mezi ia dilnim. Atë kohë të lirë që kisha, e kaloja duke lexuar. Bashkë me muzikën, librat ishin gëzimi im i madh. Pavarësisht se sa i zënë, sa i rraskapitur isha, apo nëse kisha mbetur trokë, askush s’mund të më pengonte të shijoja këto kënaqësi të miat.

Ndërsa u afrova fundit të njëzetave, bari ynë i xhazit në Sendagaya, më në fund, filloi të tregonte shenja qëndrueshme. E vërtetë, s’mund të rrinim ulur dhe të çlirët, ende kishim para për të paguar, dhe shitjet kishin uljet dhe ngritjet e tyre, por të paktën gjërat dukej se kishin marrë drejtim të mirë.

Një pasdite të ndritshme të prillit në 1978, ndoqa një lojë bejsbolli në stadiumin Jingu, jo ​​shumë larg nga ku jetoja dhe punoja. Ishte hapja e sezonit të Ligës, ndeshja e parë në orën një, ekipi i Yakult Swallows kundër Hiroshima Carp. Tashmë isha një tifoz i Swallows, kështu që nganjëherë shkoja të shihja ndonjë ndeshje sa për të bërë një zëvendësim, si të thuash, në vend që të dilja shëtitje.

Atëherë, Swallows ishin ekip shumë i dobët, me buxhet të vogël dhe u mungonin lojtarët e shquar dhe me emër. Natyrisht, s’kishin tifozeri të madhe. Mund të ketë qenë ndeshja hapëse e sezonit, por s’kishte vetëm disa tifozë ulur matanë rrjetës rrethuese të fushës. U ula dhe u rehatova për të parë ndeshjen pasi mora një birrë. Asokohe s’kishte ulëse si sot, vetëm një shpat me bar. Qielli ishte me një blu të thellë, birra e ftohtë sa s’ka, dhe topi mrekullisht i bardhë në dallim me fushën e gjelbër, të gjelbrën kishte kohë që s’ma zinin sytë. Për Swallows në fillim gjuajti Dave Hilton, një i sapoardhur thatanik nga SHBA, krejt i panjohur. Ishte ai që gjuajti topin e parë. Ia pasoi Charlie Manuel-it, i cili më vonë u bë i famshëm si menaxher i ekipeve Cleveland Indian dhe Philadelphia Phillies. Atëherë ai ishte shtatmadh i vërtetë, i fuqishëm dhe tifozët japonezë e quanin “Demoni i kuq”. Mendoj se topin e parë nga Hiroshima atë ditë e gjuajti Yoshiro Sotokoba. Yakult mbulonte Takeshi Yasuda-n. Në fund të radhës së parë të gjuajtjeve, Hilton përplasi topin e parë të Sotokobas në anën e majtë të fushës duke fituar një gjuajtje mjeshtërore. Zhurma drithëruese kur u godit topi jehoi në të gjithë stadiumin Jingu. Duartrokitjet shpërthyen përreth meje. Në atë çast, pa asnjë arsye dhe pa asnjë qëllim, papandehur pata mendimin befasues: Mendoj se mund të shkruaj një roman.

Ende mund ta kujtoj ndjesinë e saktë. Më dukej sikur diçka kishte ardhur duke u valëvitur nga qielli dhe unë e kisha mbërthyer me duar. S’e kisha idenë pse kishte rastisur që ta kapja unë. S’e dija atëherë, dhe s’e di tani. Cilado qoftë arsyeja, ajo kishte ndodhur. Ishte si një zbulesë. Apo ndoshta epifani është fjala më e afërt. Gjithçka mund të them është se jeta ime u ndryshua në mënyrë të skajshme dhe të përhershme në atë çast kur Dave Hilton dha atë goditje të bukur kumbuese me top në stadiumin Jingu.

Pas lojës (Yakult fitoi me sa më kujtohet), mora trenin për në Shinjuku dhe bleva një tufë letrash të bardha dhe një stilolaps. S’kishte programe Word dhe kompjuterë atëherë, që do të thoshte se duhej të shkruanim gjithçka me dorë, të merreshim me radhë me personazhet. Ndjesia e shkrimit ishte shumë e gjallë. Më kujtohet sa i emocionuar isha. Kishte kaluar një kohë kaq e gjatë qëkur kisha shkruar në letër.

Çdo natë pas kësaj, kur kthehesha vonë nga puna, ulesha në tryezën time të kuzhinës dhe shkruaja. Ato pak orë para agimit ishin e vetmja kohë që kisha të lirë. Gjatë gjashtë e ca muajve të mëpasëm, shkruajta Dëgjoje erën duke kënduar. E përfundova variantin e parë diku afër mbarimit të sezonit të bejsbollit. Rastësisht, atë vit Yakult Swallows në kundërshtim më të gjitha parashikimet fitoi garën e Ligës, pastaj mposhtën kampionët e Pacific League, ekipin me shumë trofe të Hankyu Braves në Japoni. Ishte me të vërtetë sezon i mrekullueshëm që çoi peshë zemrat e të gjithë tifozëve të Yakult.

* * *

Dëgjoje erën duke kënduar është vepër e shkurtër, më afër një novele sesa një romani. Megjithatë m’u deshën shumë muaj dhe shumë përpjekje për ta përfunduar. Arsyeja deri diku, ishte koha e kufizuar për t’iu përkushtuar, por s’kisha asnjë ide se si shkruhet një roman dhe ky ishte problemi më i madh. Të them të drejtën, megjithëse po lexoja të gjitha llojet e gjërave, të parapëlqyerit e mi ishin romanet ruse të shekullit të 19-të dhe historitë amerikane të ndërlikuara me detektiv, por kurrë s’kisha lexuar me qëllime serioze letërsinë bashkëkohore japoneze. Kështu që s’e kisha idenë se çfarë lloj romanesh japoneze po lexoheshin asokohe, ose si duhet të shkruaja letërsi në gjuhën japoneze.

Për disa muaj, shkrova krejtësisht me hamendje, duke përvetësuar atë që dukej se ishte një stil i mundshëm dhe duke rendur me të. Megjithatë, kur e lexova në fund fare, s’ më la ndonjëfarë mbrese. Dukej se plotësonte kërkesat standarde të një romani, por ishte disi i mërzitshëm dhe libri në tërësi më la të ftohtë. Nëse kjo është mënyra si ndihet autori, mendova, reagimi i një lexuesi ndoshta do të jetë edhe më negativ. Duket sikur thjesht s’kam atë që duhet, mendova i dëshpëruar. Në rrethana normale, do të kisha hequr dorë. S’do të shkruaja më, por epifania që kisha përjetuar në shpatin me bar të stadiumit Jingu ishte ende e gdhendur qartë në mendjen time.

Ta mendosh tani, pamundësia të nxirrja një roman të mirë ishte mëse e natyrshme. Ishte gabim i madh të hamendësoje se një djalë si unë, i cili s’kishte shkruar kurrë asgjë në jetën e tij, të mund të krijonte diçka të shkëlqyeshme me provën më të parë. Po përpiqesha të arrija të pamundurën. Hiq dorë nga përpjekjet për të shkruar diçka të sofistikuar, i thashë vetes. Harroji të gjitha idetë e përshkruara në lidhje me “romanin” dhe “letërsinë” dhe shkruaj për ndjenjat dhe mendimet e tua sikur të të vijnë, lirisht, ashtu si të pëlqen.

Ndërsa ishte e lehtë të flisje për të përshkruar përshtypjet e tua lirshëm, ta bëje s’ishte kaq e thjeshtë. Për një fillestar si puna ime ishte veçanërisht e vështirë. Për të patur një fillim të ri, gjëja e parë që duhej të bëja ishte të hiqja qafe grumbullin e letrave të dorëshkrimit dhe stilolapsin. Për sa kohë që i kisha para meje, ajo që po bëja ngjante si “letërsi”. Në vend të tyre,  nxora makinën time të shkrimit të vjetër Olivetti nga dollapi. Pastaj, si eksperiment, vendosa ta shkruaj fillimin e romanit tim në anglisht. Meqenëse isha i gatshëm të provoja gjithçka, mendova, pse të mos e provoja?

S’ka nevojë të thuhet se aftësia ime për të shkruar në anglisht s’shkoi shumë larg. Fjalorin e kisha tejet të kufizuar, ashtu si  zotërimin e sintaksës angleze. Mund të shkruaja vetëm me fjali të thjeshta, të shkurtra. Kjo do të thoshte që, sado të ndërlikuara dhe të shumta të ishin  mendimet që kisha në kokë, s’mund të përpiqesha t’i shkruaja si më vinin. Gjuha duhej të ishte e thjeshtë, idetë e mia të shpreheshin në një mënyrë lehtësisht të kuptueshme, përshkrimet të hiqeshin nga të gjitha tepricat, forma të bëhej kompakte dhe gjithçka të rregullohej për t’iu përshtatur një ene me madhësi të kufizuar. Kësisoj ishte një lloj proze e përafërt, e papërpunuar. Ndërsa rrekesha  të shprehesha në atë mënyrë, megjithatë, pak nga pak, proza filloi të merrte formë një ritëm i veçantë.

Meqenëse jam lindur dhe rritur në Japoni, fjalori dhe modelet e gjuhës japoneze kishin mbushur sistemin që unë duhej të shpërtheja, si t’i hapësh derën një stalle të mbushur me bagëti. Kur kërkova të shpreh mendimet dhe ndjenjat e mia me fjalë, ato kafshë filluan të përtypeshin dhe sistemi u rrëzua. Të shkruarit në një gjuhë të huaj, me të gjitha kufizimet e saj, e hoqi këtë pengesë. Po kështu bëri që të zbuloja se mund të shprehja mendimet dhe ndjenjat me një grup të kufizuar fjalësh dhe strukturash gramatikore, për sa kohë që i kombinoja në mënyrë të efektshme dhe i lidhja me mjeshtëri. Me pak fjalë, mësova se s’kishte nevojë për shumë fjalë të vështira – s’duhej të përpiqesha t’u bëja përshtypje njerëzve me lakadredhat e bukura të frazës.

Shumë më vonë, zbulova se shkrimtarja Agota Kristof kishte shkruar disa romane të mrekullueshëm në një stil që kishte efekt shumë të ngjashëm. Kristof ishte një hungareze e cila u arratis në Neuchâtel, Zvicër në 1956 gjatë trazirave në vendin e saj të lindjes. Ajo kishte mësuar – kishte qenë e detyruar të mësonte – frëngjisht. Megjithatë, përmes të shkruarit në atë gjuhë të huaj ajo arriti të zhvillonte një stil që ishte i ri dhe unik i saji. Përmbante një ritëm të fortë me fjali të shkurtra, dialogë që asnjëherë që ishin gjithmonë të drejtpërdrejtë, dhe përshkrime të sakta, pa ngarkesa emocionale. Romanet e saj kishin një tis misteri që sugjeronte të lexohej mes rreshtash. Mbaj mend që ndihesha disi nostalgjik kur hasa për herë të parë veprën e saj. Rastësisht, romani i saj i parë, Fletorja e madhe, u botua në vitin 1986, vetëm shtatë vjet pas Dëgjoje erën duke kënduar.

Pasi zbulova efektin kureshtar të krijimit në një gjuhë të huaj, duke përftuar kështu një ritëm krijues timin, e ktheva Olivetin në dollap dhe nxora edhe një herë tufën e letrave të dorëshkrimit dhe stilolapsin. Pastaj u ula dhe “përktheva” nga anglishtja në japonisht kapitullin që kisha shkruar. Epo, “transplantova” mund të jetë fjala e saktë, pasi s’ishte përkthim i drejtpërdrejtë, fjalë për fjalë. Gjatë këtij procesi, në mënyrë të pashmangshme, u shfaq një stil i ri në japonisht. Stili që do të ishte i imi. Një stil që e kisha zbuluar vetë. Tani e kuptova, mendova. Kështu duhet ta bëj. Ishte një çast i qartësisë së vërtetë, çasti kur sakaq gjithçka m’u bë e qartë si drita e diellit.

Më kanë thënë disa: “Vepra jote të krijon ndjesinë e përkthimit”. Kuptimi i saktë i këtij pohimi  është i paqartë, por mendoj se godet në shenjë njërën anë të medaljes por s’i afrohet fare anës tjetër. Meqenëse fragmentet hapëse të prozës time të parë ishin, “mirëfilli” të “përkthyera”, komenti s’është plotësisht i gabuar; megjithatë vlen thjesht për procesin e shkrimit. Ajo që po kërkoja duke shkruar së pari në anglisht dhe më pas “duke e përkthyer” në japonisht ishte thjesht krijimi i një stili “asnjanës”, të pazbukuruar, i cili do të më lejonte lëvizje më të lirë. S’kisha interes të krijoja një formë të zbutur të japonishtes. Doja të përdorja një lloj japonishteje sa më larg të ashtuquajturës gjuhë letrare në mënyrë që të shkruaja me zërin tim natyror. Kjo kërkonte masa të dëshpëruara. Në atë kohë do të shkoja aq larg sa të thosha se, mund ta kem parë japonishten thjesht si vegël pune.

Disa nga kritikët e mi e panë këtë si fyerje kërcënuese ndaj gjuhës sonë kombëtare. Gjuha është shumë e vështirë, me një histori të gjatë qëndrese. Autonomia e saj s’mund të humbasë apo të dëmtohet seriozisht, sido që t’i qasesh, edhe nëse kjo qasje është deri diku e rreptë. Është e drejtë e qenësishme e të gjithë shkrimtarëve të eksperimentojnë me mundësitë e gjuhës në çdo mënyrë që ta imagjinojnë – pa këtë frymë aventure, asgjë e re s’mund të lindë kurrë. Stili im në japonisht ndryshon nga ai i Tanizakit, ashtu siç ndryshon nga ai i Kavabatas. Kjo është e natyrshme. Para së gjithash, unë jam një tjetër, një shkrimtar i pavarur me emrin Haruki Murakami.

Ishte një mëngjes pranveror me diell kur pata një telefonatë nga një redaktor në revistën letrare Gunzo duke më thënë se Dëgjoje erën duke kënduar ishte përzgjedhur listën e shkurtër për çmimin e tyre për shkrimtarëve të rinj. Kishte kaluar gati një vit që nga hapja e sezonit në stadiumin Jingu dhe kisha mbushur 30 vjeç. Ora ishte diku rreth 11 e mëngjesit, por isha ende në gjumë, pasi kisha punuar shumë vonë, një natë më parë. Prishaqejfas ngrita dorezën e telefonit por në fillim s’po e kuptoja se kush ishte apo çfarë po përpiqej të më thoshte. Të them të drejtën,  e kisha harruar fare se ia kisha dërguar Gunzos Dëgjoje erën duke kënduar. Sapo e kisha mbaruar dorëshkrimin dhe ia ngeca në duar dikujt tjetër, dëshira ime për të shkruar m’u zhduk plotësisht. Shkrimi kishte qenë, si të thuash, një akt sfide – e kisha shkruar shumë lehtë, ashtu si më erdhi mua – kështu që ideja se mund të arrinte tek lista e shkurtër s’më kishte shkuar kurrë në mendje. Në fakt, u kisha dërguar kopjen e vetme. Nëse ata s’do ta kishin zgjedhur, ndoshta do të ishte zhdukur përgjithmonë. (Gunzo s’i kthen mbrapsht dorëshkrimet e refuzuara.) Me shumë gjasë gjithashtu, s’do të kisha shkruar kurrë një roman tjetër. Jeta është e çuditshme.

Redaktori më tha se ishin pesë finalistë dhe isha njëri ndër ta. U befasova, por isha edhe shumë i përgjumur, kështu që realiteti i asaj që kishte ndodhur s’u perceptua plotësisht. U ngrita nga shtrati, u lava, u vesha dhe dola për një shëtitje me time shoqe. Pikërisht kur po kalonim nga shkolla fillore vendase, vura re një pëllumb lajmës që fshihej në një kaçubë. Kur e ngrita, pashë që kishte një krah të thyer. Në këmbën e tij ishte ngjitur një etiketë metalike. E mora butësisht në duar dhe e çova në stacionin më të afërt të policisë, në Aoyama-Omotesando-s. Ndërsa po ecja përgjatë rrugëve anësore të Harajukut, ngrohtësia e pëllumbit të plagosur m’i mbushi duart. E ndjeva që dridhej. Ajo ishte një e diel e ndritshme dhe e kthjellët, dhe pemët, ndërtesat dhe vitrinat e dyqaneve shkëlqenin bukur në dritën e diellit të pranverës. Ky ishte çasti ku më goditi një mendim. Do ta fitoja çmimin. Dhe do të bëhesha romancier që do të gëzonte njëfarë suksesi. Ishte hamendësimi i guximshëm, por isha i sigurt në atë çast  që do të ndodhte. Plotësisht i sigurt. Jo në mënyrë teorike por në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me intuitë.

* * *

E shkrova Pinball, 1973 vitin e mëpasëm si vazhdim i Dëgjoje erën duke kënduar. Ende e kisha barin e xhazit, që do të thoshte se edhe Pinball shkruhej natën vonë, në tryezën e kuzhinës. E them me dashuri dhe me pak siklet që këto dy vepra i quaj romane të tryezës së kuzhinës. Jo shumë kohë pasi përfundova Pinball, 1973,  vendosa të bëhesha një shkrimtar me kohë të plotë dhe e shitëm biznesin. Menjëherë nisa të punoj për romanin tim të parë të plotë, Gjuetia e ethshme e deles, të cilin e quaj fillimin e vërtetë të karrierës time si romancier.

Sidoqoftë, këto dy vepra të shkurtra luajtën një rol të rëndësishëm në atë që kam arritur. Ato janë krejtësisht të pazëvendësueshme, ashtu si miqtë e dikurshëm. Duket e pamundur që do të takohemi përsëri, por kurrë s’do ta harroj miqësinë e tyre. Ishin një prani e rëndësishme, e çmuar në jetën time asokohe. Ato ma ngrohën zemrën dhe më nxitën në rrugën time.

Ende mund ta kujtoj kaq qartë se si u ndjeva kur diçka që po fluturonte erdhi dhe më ra në duar 30 vjet më parë në barin prapa rrethimit të fushës në stadiumin Jingu; dhe kujtoj po aq qartë ngrohtësinë e pëllumbit të plagosur që mora në po ato duar atë pasdite pranvere një vit më vonë, pranë shkollës fillore Sendagaya. Gjithmonë i ndërmend ato ndjesi sa herë që mendoj se çfarë do të thotë të shkruash një roman. Kujtime të tilla të prekshme më bëjnë të besoj në diçka që mbart brenda vetes dhe të ëndërroj për mundësitë që ajo ofron. Sa e mrekullueshme është që ato ndjesi janë ende brenda meje edhe sot.

(Marr nga e përjavshmja letrare dhe kulturore “ExLibris”)