Autor: Zyhdi Hajzeri- Jurist
Kërkesat kushtetuese që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet fesë dhe institucioneve shtetërore janë përkthimi praktik i mundësive të kësaj marrëdhënieje sipas natyrës së vetë fesë. Feja e krishterë në versionet e saj kishtare është një sistem perceptimesh ekzistenciale, ritualesh fetare dhe mësimesh morale, por është e lirë nga aspektet legjislative, ndryshe nga feja islame, e cila përfshin përveç perceptimeve që lidhen me krijimin e njeriut dhe fatin e tij janë një sërë direktivash morale dhe legjislacionesh juridike të detyrueshme për bashkësinë islame, prandaj është shumë e arsyeshme, se statusi i Islamit në kushtetutat e vendeve arabe Islame ka një status dhe ndikim më të madh dhe do të ketë efektivitet më të madh në nivelin e prezencës ligjore dhe legjislative.
Në këtë shkrim, ne do te përpiqemi të prekim sfondin e pranisë së fesë në disa kushtetuta perëndimore dhe arabe, dhe ndryshimet në kontekstet intelektuale dhe politike që prodhojnë aktivitete pozitive në disa përvoja dhe aktivitete negative në të tjera.
Përvoja franceze: sekularizmi ekstrem që rrjedh nga një kontekst i tensionuar politik.
Përveç shqetësimeve elektorale që e bëjnë Islamin si temë të debatit publik dhe fuqishëm të pranishëm në Francë sa herë që afrohet momenti elektoral, ekziston një problem kronik në mendimin politik francez lidhur me fenë dhe marrëdhënien e saj me jetën publike, të cilin Franca laike nuk ka arritur ta kapërcejë intelektualisht dhe nga aspekti kushtetues, që nga revolucioni i vitit 1789.
Në nenin 1 të Kushtetutës së Republikës së Pestë parashikohej se “Republika Franceze është një republikë laike, demokratike që garanton barazinë e të gjithë qytetarëve para ligjit pa dallim origjine, race apo feje dhe respekton të gjitha besimet…” , një tekst që konsiderohet si një zgjerim i sektit të famshëm të ligjit të vitit 1905, Kisha mbi Shtetin, i cili u rishikua në vitin 2004 me miratimin e “Ligjit që ndalon veshjen e simboleve ose veshjeve që tregojnë përkatësinë fetare në shkollat fillore dhe të mesme publike. ,” jo më pak i rëndësishëm ishte edhe projektligji i propozuar nga partia “Republika në lëvizje” që i pengon vajzat e mbuluara të ushtrojnë sport.
Por me gjithë atë nganjëherë grupe te caktuara islame tentojnë qe disa “parime” fetare apo tradita te vendeve te ndryshme qe gjenden ne gjeografinë arabe ti prezantojnë si te domosdoshme nga aspekti fetar dhe kur ato ndalohen propagandohet se po sulmohet feja apo parimet fetare islame.
Përvoja franceze mbetet një përvojë e jashtëzakonshme në vendosjen kushtetuese të një marrëdhënie të tensionuar midis fesë dhe shtetit, në një kohë kur kushtetutat e shumë vendeve perëndimore parashikojnë një vend të rëndësishëm për fenë në arkitekturën e tyre kushtetuese, edhe pse ato janë vende laike “teorikisht” dhe veprojnë nën thënien “ndarja midis fesë dhe shtetit”, megjithatë, ato përcaktojnë në kushtetutat e tyre se “Krishterimi është feja e shtetit” dhe të tjerat përcaktojnë “doktrinën e krishterë të shtetit” dhe se “një nga Detyrat e shtetit është ta ruajë këtë Libër të Shenjtë nga shtrembërimi.”
Një shembull i spikatur i kësaj është ajo që përcakton Kushtetuta e Danimarkës se “Kisha Ungjillore Luterane është kisha e njohur nga shteti i Danimarkës, dhe në përputhje me rrethanat shteti do të marrë përsipër ta mbështesë atë”, ndërsa lexojmë në nenin e dytë të Kushtetutës së Norvegjisë se “Luteranizmi Ungjillor do të mbetet feja zyrtare e shtetit dhe banorët që e përqafojnë atë janë të përkushtuar që të rrisin fëmijët e tyre në përputhje me të, në Islandë, neni 26 i Kushtetutës përcakton se “Kisha Ungjillore Luterane është Kisha Shtetërore dhe në këtë mënyrë kjo Kishë do të vazhdojë të mbështetet dhe të mbrohet nga shteti”, po ashtu në përvojën Britanike, Parlamenti pranoi se “Kisha e Anglisë është kisha e njohur dhe se monarku anglez, ex officio, është sundimtari suprem i Kishës së Anglisë si pjesë e ceremonisë së kurorëzimit”, monarku është i detyruar të bëjë një betim “të ruajë marrëveshjen e lidhur me Kishën e Anglisë dhe ta ruajë atë pa shkelje dhe të ruajë doktrinën, ritualet, rendin dhe metodat e menaxhimit dhe qeverisjes së tij” ligji që u miratua në Angli parasheh kurorëzimin nga Peshkopi më i lartë i Kishës, Kryepeshkopi.
Në Argjentinën Katolike, Kushtetuta përcakton në seksionin e dytë se “qeveria federale mbështet fenë katolike dhe apostolike romake”, dhe në Spanjë, Kushtetuta përcakton në nenin 16 se “autoritetet publike duhet të marrin parasysh besimet fetare të shoqërisë spanjolle dhe të mbajë marrëdhënie të përshtatshme bashkëpunimi me… “Kishën”…
Pra, vëmë re praninë e fortë të fesë në dokumentin më të lartë që rregullon marrëdhëniet midis pushtetarëve dhe të sunduarve dhe vendos marrëdhëniet e kërkuara midis fesë dhe institucioneve shtetërore, përfshirë ato që u bëjnë thirrje autoriteteve publike të marrin parasysh besimet fetare të shoqërisë, respektimin e institucionit fetar dhe rritjen e fëmijëve sipas mësimeve të tij.
Ndërsa ne Kushtetutën e Kosovës ne Neni 8 tregohet se Kosova është shtet Laik dhe është shtet neutral, qe ne këtë pike mund te themi se është i barabartë për te gjithë, i kujdesshëm njësoj ndaj te gjitha besimeve fetare dhe ndihmues i barabartë në çështje të besimeve fetare. Ndërsa ne neni 9 potencohet se Shteti i Kosovës siguron ruajtjen dhe mbrojtjen e trashëgimisë së vet kulturore dhe fetare. Nga kjo mund te konkludojmë se Kushtetuta e Kosovës sa i përket çështjes fetare është me gjithëpërfshirëse se shume Kushtetuta te shteteve, dhe nuk specifikon asgjë sa i përket një besimi sikur kushtetutat e disa shteteve Evropiane.
Mendoj se kjo tregon një liri me te madhe dhe një ndarje me te qarte te shtetit nga çështjet fetare, se sa ne shumë shtete qe konsiderohen dhe quhen shtete laike, por ne kushtetutat e tyre specifikojnë një besim te caktuar fetar.
Po si qëndrojnë shtete arabe ne këtë aspekt?
Bota arabe ka një prani simbolike pa efektivitet procedural.
Shumica e kushtetutave arabe përfshijnë një referencë për faktin se “Islami është feja e shtetit”, dhe kjo fjali mbetet e përbashkët për pothuajse të gjitha kushtetutat arabe, duke përfshirë kushtetutat që ndoqën dinamikën revolucionare të përjetuar ne vendet e botës arabe. Kapitulli i Gjashtë i Kushtetutës së Tunizisë përcaktonte se “Shteti është rojtari i fesë, duke garantuar lirinë e besimit, ndërgjegjes dhe praktikimin e ritualeve fetare, duke garantuar neutralitetin e xhamive dhe vendeve të adhurimit nga ndikimi partiak” të përkushtuar për përhapjen e vlerave të modestisë dhe tolerancës, mbrojtjen e vendeve të shenjta dhe parandalimin e sulmit ndaj tyre… është gjithashtu e përkushtuar për të parandaluar dhe tu dale ne balle thirrjeve për akuzim te daljes nga feja dhe nxitje të urrejtjes dhe dhunës”.
Ka disa kushtetuta që obligojnë “qe duhet te jete Musliman çdo person që merr përgjegjësinë për të udhëhequr shtetin”, siç thuhet në kapitullin 74 të Kushtetutës së Tunizisë se “kandidimi për postin e Presidentit të Republikës është e drejtë e çdo votuesi mashkull apo femër që ka shtetësi tuniziane që nga lindja, feja e të cilit është Islami.” dhe gjithashtu në “Kapitullin e tretë të Kushtetutës së Sirisë… .
Në kushtetutën Marokene, lexojmë në paragrafin e tretë të kapitullit të parë se “kombi mbështetet në jetën e tij publike në parime universale, të përfaqësuara nga feja islame tolerante, uniteti kombëtar shumë-tributor, monarkia kushtetuese dhe zgjedhja demokratike”. Në kapitullin e tretë thuhet: “Islami është feja e shtetit dhe shteti i garanton të gjithëve lirinë për të praktikuar çështjet e tij fetare nga besimtarët, mbrojtës i besimit dhe i fesë dhe garantues i lirisë së ushtrimit të çështjeve fetare, dhe në këtë cilësi Mbreti është udhëheqësi dhe mbrojtësi i kombit, Komandanti i Besimtarëve, dhe udhëheqës i Këshillit te Lartë Shkencor”, i cili konsiderohet “ i vetmi organ i kualifikuar për të nxjerrë fetva (vendime juridike fetare) të miratuara zyrtarisht, lidhur me çështjet që i referohen, bazuar në parimet dhe dispozitat e fesë” si besimi i vërtetë islam dhe qëllimet e tij tolerante “Mbreti ushtron fuqinë fetare që lidhen me udhëheqjen e besimtarëve, të cilat i janë dhënë ekskluzivisht atij, në përputhje me këtë kapitull.
Disa kushtetuta në Boten Arab dallohen gjithashtu duke përcaktuar se Sheriati islam është burimi kryesor i legjislacionit, si neni 2 i Kushtetutës së Egjiptit të vitit 2014: “Islami është feja e shtetit, gjuha arabe është gjuha e tij zyrtare dhe parimet e Sheriatit islam janë burimi kryesor i legjislacionit” . Dhe neni i tretë i tij përcakton gjithashtu se “parimet e ligjeve të të krishterëve dhe hebrenjve egjiptianë janë burimi kryesor i legjislacionit që rregullon statusin e tyre personal, çështjet fetare dhe zgjedhjen e udhëheqësve të tyre shpirtërorë”.
Prania simbolike e nenit kushtetues lidhur me fenë në botën arabe dhe islame kërkon shqyrtim dhe diskutim të mëtejshëm në horizontin e një marrëdhënieje harmonike me dimensionin e fortë laik në Islam.
Integrimi i rregullave fetare në organin kushtetues dhe përpjekja për të qartësuar dimensionin ligjor të këtij procesi kërkon një lloj pajtimi/martese mes vlerave fetare moderne dhe tolerante dhe sistemeve kushtetuese moderne në kuadrin e të ashtuquajturës teori e përgjithshme, ligji kushtetues që rregullon të gjitha kushtetutat ashtu siç janë zhvilluar me kalimin e kohës, duke marrë parasysh vendin që mund të zërë feja brenda dokumentit kushtetues dhe efektet e tij në pjesën tjetër të kërkesave kushtetuese dhe në pjesën tjetër të ligjeve të nxjerra nga ligjvënësi i zakonshëm, duke pasur parasysh karakteristikën themelore që e dallon rregulli kushtetues, e cila është cA.3..ilësia e sublimitetit.
Jemi përballë një çështjeje komplekse që nuk duhet trajtuar me një lloj lehtësie njohëse sepse çështja është dimensioni ligjor i përcaktimit të disa kërkesave që lidhen me fenë në kushtetuta dhe përcaktimi i qëllimeve procedurale të kësaj dispozite për rregullimin e marrëdhënieve të pushtetit jetën publike të njerëzve. Një çështje tepër e rrezikshme që na imponon domosdoshmërinë e përgjigjes së një sërë pyetjesh që imponohen nga këndvështrimi i së drejtës kushtetuese, më e rëndësishmja është vërtetimi i legjitimitetit racional të integrimit të fesë në çështjen kushtetuese dhe konfirmimi i hipotezës së cilësisë duke shtuar edhe atë se nga pikëpamja procedurale feja mund të kontribuoj për të zhvilluar rregullat e shoqërisë politike në përputhje me rrethanat, duke marrë parasysh natyrën e rregullit kushtetues dhe epërsinë e tij ndaj rregullave të zakonshme juridike, dhe rrjedhimisht natyrën e marrëdhëniet ndërmjet ligjvënësit kushtetues (hartuesi i kushtetutës…) dhe ligjvënësit të zakonshëm (Parlamenti)…