(Shënime mbi romanin “Bartësi i shpirtrave të përzënë” shkruar nga Adil Olluri, Botime Onufri, Tiranë, 2020.)

Shkruan: Durim Taçi

Janë pritja, dyshimi, paqartësia mbi atë çka mund të ndodhë, pastaj domosdoshmëria e një kodi si mjet e si akt formal organizues, që e bëjnë unik një tekst të shkruar në raport me forma të tjera, për shembull, pamore, si fotografia, filmi, të cilat popullojnë sot së shumti peizazhin semiotik të kohës. Kur merr të lexosh një roman si “Bartësi i shpirtrave të përzënë” të shkrimtarit Adil Olluri, ti ndjehesh shpejt nën atë presionin e jashtëm sfidues që të bëjnë faktet, dokumentet, skenat e njohura të Luftës së Kosovës, të cilat janë rrënjosur në kujtesën e përvojës tënde si lexues.

E leximi në tërësi nis herët në hamendjet, pritjet e parashikimet e tua, aq më tepër kur bëhet fjalë për një roman që trajton shpërnguljen me forcë të shqiptarëve të Kosovës nga trualli i tyre, një realitet që çdo individ i kohës sonë, shqiptar ose jo, e ka përjetuar në mënyrën e vet. Ti, shkruesi i këtyre radhëve, në marsin e vitit 1999 ke marrë në shtëpi një familje prej tre anëtarësh që vazhdonin të ishin të tmerruar nga ajo që kishin hequr, edhe ditë më vonë, mjafton të shikonin në rrugë një njeri me uniformë, të pamësuar me faktin se një polic mund të ishte shqiptar e ishte aty për të garantuar mbrojtjen e tyre.

Por, një produkt mirëfilli letrar arrin ta kryejë plotësisht misionin e tij përmes paradokseve: qartësisë së fotografisë i vë përballë ambiguitetin e situatës tekstuale; rrjedhjes lineare të fakteve, i bën thyerje e ndalesa të shpeshta; objektives i vë përballë subjektiven për ta hetuar; reales imagjinatën. Prandaj duhet guxim në trajtimin e temave kaq të njohura për të gjithë e, mbi të gjitha, një vetëdijesim paraprak, një siguri për mjetet qe ke në dispozicion për një ndërmarrje të tillë.

Qasja ime ndaj leximit të këtij libri nis pikërisht nga kureshtja për të ditur se si ja bën një autor të krijojë një hipertekst të spikatur mbi një realitet kaq të njohur. Nis gjithçka me një kthim në shtëpi, por nuk është prologu rëndom i një romani, është e kundërta: epilogu i tij. Kjo skenë e kthimit sado e sikletshme, do të bëhet një spirancë shpëtimi sa herë që rrjedha e mëvonshme e ngjarjeve do të na fusë në ankth për fatin e personazhit kryesor Bardhylit, një intelektual i shtresës së mesme qytetare, që betejën më të madhe e ka me vetë ndjesitë e tij të brendshme, në atë përplasjen me mjedisin e jashtëm krejt armiqësor.

Dikush e ka parë shpëtimin duke dalë në mal e duke luftuar, kurse ai, si shumë të tjerë, tek ikja për të shpëtuar kokën. Nis kështu një udhëtim me tren me gruan, Valdeten dhe me vajzën e tij Jeta, sikurse mijëra të tjerë, drejt Maqedonisë fqinje, por pavarësisht nga njerëzit që e rrethojnë na zbulohet shpejt se rrugëtimi i tij është krejt vetmitar, personal. Nuk është heroi i luftës, ai përpiqet të mbrojë jetën e vet, më parëse jetën e të tjerëve. Është i pafuqishëm të ndryshojë rrjedhën e ngjarjeve, fatin, brenda caqeve nga jeta deri tek vdekja. Duket sikur nuk do ta përfundojë kurrë atë udhëtim, vetëm sa e do e përjetojë, pa fund.

Libri të mban, lexohet me një frymë, ke gjithmonë atë pritjen si do të shkojë fati i personazheve, edhe pse e di fundin, autori ta ka thënë që në fillim: familja kthehet shëndoshë e mirë, vetëm shtëpia është plaçkitur keq.

I binte që ta lije leximin, pasi nuk është se po shikoje një film ku heroi po shkonte drejt rrënimit të sigurt e ti ishe dëshmitar aty, duhej t’i thërrisje me zërin e mekur që ai të ndalonte. Jo. Këtu nuk është se kemi të bëjmë rëndom me atë teknikën narrative të ironisë dramatike. Ka diçka tjetër që fton lexuesin të bëhet pjesë e ngjarjeve, deri në fund. Është krijimi i një zëri narrativ që e ndjek ngado heroin kryesor dhe ky zë realizohet përmes vetës së dytë.

Po, në fakt. Kjo ishte një nga shtysat e mia të para për ta lexuar këtë libër, pasi më ka ndodhur që vetën e dytë ta përdor në romanet e mia të fundit.
Dimë që vetën e dytë e ka përjashtuar fare filozofia, ndërsa narrativa ia ka mbyllur me kohë dyert. Ajo ka hyrë fshehurazi ndonjëherë, por kurrë nuk ka mundur të ulet këmbëkryq në sofrën estetike të prozës. E megjithatë, përmes prozës së Adil Ollurit, gjeta edhe një ngushëllim tjetër të përpjekjeve të mia për t’i dhënë asaj vlerë, pasi veta e dytë këtu gjendet e përdorur në një mënyrë shumë funksionale, si një nevojë e brendshme e strukturës tekstuale.

I njohim përparësitë që ka veta e tretë për të vrojtuar nga lart në mënyrë objektive, sikurse jemi të vetëdijshëm për potencialin e vetës së parë për të dhënë një përjetim sa më personal e subjektiv, por me sa duket, Adil Ollurit nuk i janë dashur as objektivja e as personalja, si të tilla, por një ndërveprim midis tyre, të cilën e ka gjetur në vetën e dytë, si një mundësi që krijon marrëdhënie me veten dhe me mjedisin që të shoqëron.

Nga ana tjetër, veta e dytë në prozën e Adil Ollurit krijon distancën e nevojshme midis narratorit dhe personazhit, hapësirë kjo që bëhet shtëpi e lexuesit. Pas disa paragrafësh është vetë lexuesi që e sheh veten brenda tekstit; nga forca e përsëritjes veta e dytë duket sikur i drejtohet atij, i kërkon të jetë i vëmendshëm, e përfill, e lë të gjykojë për gjithçka që ndodh, derisa largësia midis atij si lexues dhe Bardhylit, nuk perceptohet më.
Këtu, logjika e vetës së dytë është ajo e mundësisë, por e një mundësie që i nënshtrohet domosdoshmërisë, pasi ajo mendohet vetëm në relacion me tjetrin, sikurse me diçka që mungon, kurrsesi me vetveten. Ajo është habitat i mendimit që kufizon veten, e aftë të mos e kalojë kufirin e vet, te rrijë brenda, duke rendur jo pas së vërtetës, por pas misterit. Dhe e fshehta ruhet duke mos e zbuluar velin për asnjë çast.

Në prozën e Ollurit, përmes vetës së dytë, kemi një rrëshqitje nga plani i domethënies në atë të situatës, pasi kjo na paraqitet emotive dhe afektive, ngërthyer në frikërat e Bardhylit, ndërsa vetë domethënia është diku, por vetëm si mundësi.

Romani “Bartësi i shpirtrave të përzënë” është një tekst që lexohet me një frymë, por nga ana tjetër nuk të angështon, të lë hapësirë të reflektosh për ngjarjet e personazhet, nisur nga pikëshikimi i Bardhylit, këtij antiheroi kaq njerëzor dhe, nga ana tjetër, të krijon mundësinë e ti çel shtigjet që ti si lexues të largohesh në bredhje fantazie drejt përvojës tënde.

E unë kam në mend fytyrën e Luanit, djaloshit 25 vjeçar, i cili pas disa ditësh të atij marsi 1999, u ndje i sigurt tek shtëpia ime në Tiranë dhe filloi të luante me vajzën time dy vjeçare Esin, i qetë, pa pasur frikë se do përshkohej nga plumbat si Blerimi, moshatari i tij romanit.