Legjenda thotë se murtajën në Malësi të Pjetërshinit e kishte sjellë rrogëtari  i Kurt Osmanit. Rrogëtari, ani pse nuk e kishte asnjë faj i shkreti, do të mallkohej e stërmallkohej me vite të tëra, gjatë dhe pas përfundimit të murtajës, nga burra e gra, pleq e të rinj. Përkundër që rrogëtarin, Ndojën e Bdekut, të parin e kishte marrë murtaja me vete, prapë se prapë fjalët e mëdha e shigjetonin emrin e Ndojës së tretur varri.

            Malësorët e Pjetërshinit ishin të bindur se po të mos kish shkuar Ndoja i Bdekut në pazarin e madh të Bradinit, murtaja nuk do të vinte asnjëherë në malësinë e tyre. Ata shkonin aq larg me shfryrjen e mllefit ndaj tij, sa që me gojën plotë pohonin se Ndoja i Bdekut e kishte sjellë me qëllim murtajën. E kishte sjellë mortjen mes tyre, sepse kishte inate e hesape të pashlyera me zotërinë e tij, Kurt Osmanin, dhe të bijtë e tij, Martinin, Gjonin e Prendin. E donte vajzën e zotërisë për grua, por i ati i saj nuk kishte pranuar t’ia jepte dorën dhe atë jo më pak se një javë para se të vinte murtaja në malësi. Kurti nuk kishte pranuar, aq më pak të bijtë e tij. Thjesht nuk donin që vajza dhe motra e tyre të martohej me një rrogëtar, ani pse ai thuajse ishte rritur me ta. Edhe babai i tij kishte qenë rrogëtar në derën e madhe të familjes prijatare të Pjetërshinit. Nuk donin që bija e prijësit të malësorëve dhe motra e prijësve të ardhshëm ta merrte për burrë një që nuk kishte as nam e as kulm mbi kokë dhe ishte thjesht një rrogëtar. Ndoja i Bdekut nuk kishte se si t’i mohonte e as t’i pohonte këto pandehma të bashkëvendësve të tij. Ai tashmë ishte i vdekur.

            Me porosi të Kurt Pjetërshinit, rrogëtari i tij ishte nisur për në pazarin e madh të Bradinit për ta blerë harxhin e nevojshëm për familjen e madhe. Këtë gjë malësorët nuk e dinin. Ata ishin të bindur se Ndoja ishte nisur krye më vete. Kur e kishin pyetur Kurtin se a e kishte dërguar rrogëtarin në Bradin, i pari i malësisë u kishte jo. E kishte mohuar me vetëdije të plotë. Nuk kishte si të bënte ndryshe në një kohë të histerisë së gjithëmbarshme. Po t’ua thoshte të vërtetën, zjarrmi i hakmarrjes do të shpërthente mbi të dhe do ta digjte të tërin. Njerëzve u kishin vdekur bijtë e bijat, nënat e baballarët dhe nuk pyeste kush për të parin a të dytin e vendit e të kuvendit. Kurt Pjetërshini e mohoi se e kishte dërguar rrogëtarin e tij në pazar dhe Ndoja nuk kishte se si ta thoshte të vërtetën e tij. Ai tashmë kishte vdekur.

            Ndoja i Bdekut në mëngjesin e një të diele do të nisej për në pazarin e madh të Bradinit. Fill pas meshës së madhe në kishën kryesore, qyteti vlonte nga njerëzit e ardhur nga të gjithë fshatrat, malësi e krahina për të blerë e për të shitur. Ishte pazari më i madh në Kosovën e qëmotit dhe kishte hijeshi vetëm të shihje gjithë ata njerëz që mblidheshin, bisedonin dhe e shijonin ditën e tyre. Pazari dhe mesha i jepnin tjetër ngjyrë Bradinit. E bënin më të rëndësishëm se qytetet e tjera të vendit. Në të sundonte Hysamedin pashai, i ardhur nga tokat e largëta të Edrinesë, sepse pushtetit të ri nuk ia kishte mbushur mendjen asnjë vendas për të udhëhequr. Pushteti i otomanëve ende nuk kishte besim në bradinasit, veçmas në malësorët e Pjetërshinit, të cilët nuk kishin pranuar të nënshtroheshin e as të ndërronin fenë e vjetër me të renë. Bradinasit e kishin pranuar më lehtë fenë e re. Dy të tretat e qytetarëve ishin bërë myslimanë. Por, pushteti i ri nuk e kishte ndaluar fenë e vjetër. Ata që dëshironin dhe mund ta mbanin të vjetrën, por që duhej të paguanin njëlloj takse, nga e cila myslimanët ishin të liruar. Kështu që, shumica e të varfërve u nënshtruan. Megjithatë, pushteti i ri i otomanëve kishte marrëdhënie të mira me klerin katolik. Andaj, mesha e madhe e të dielës kishte një rëndësi të veçantë për banorët e Bradinit dhe jo vetëm.

Ndoja i Bdekut e krehu kalin e bardhë, më të mirin që e kishte zotëria i tij. I dha taxhi dhe bari të njomë dhe ia vuri jelat dhe shalën. E pastroi mirë qerren e drunjtë dhe i shtriu dy qebe gjerë e gjatë saj. Nga tre thasë të zbrazur i vendosi në të anët e qerres. Do t’i merrte të thatë, sa për të ulur në ta, dhe do t’i mbushte me harxhin e porositur nga zotërinjtë e tij. Ndoja i dha urdhër gjokut të bardhë dhe u nis në drejtim të qytetit. Kali ecte padurimthi. Iu desh tri herë ta frenonte. Nuk kishte dalë që dy javë nga shtalla e tij dhe dëshironte ta merrte vrapin. Falë mjeshtërisë së Ndojes për ta ngarë, gjoku u qetësua dhe rruga e mëpasme u bë ashtu siç e kishte paramenduar ngasësi.

Ndoja duhej ta kalonte malin tejpërtej për të arritur në Bradin. Nuk ishte rrugë aq shumë e gjatë, por duhej të kalohej gjithsesi nëpër bregore malesh e rrugica të rrëpira, që shpeshherë përbënin rrezik për ata që nuk ishin mësuar të ngisnin qerre me kuaj në ato anë. Por, Ndoja nuk e kishte këtë hall. Ai e kishte bërë me qindra herë këtë rrugë. Halli i tij i vetëm ishte të shkonte me kohë në qytet dhe t’i blinte të gjitha gjërat e porositura, në mënyrë që zotëria i tij të ndahej i kënaqur edhe kësaj here më të.

Ishte mëngjes i hershëm dhe mjegulla i kishte vënë pritat e saj maje malit. Vështirë shihej më shumë se pesëdhjetë a gjashtëdhjetë metra. Rruga e vështirë malore bëhej gjithnjë e më e vështirë, por për Ndojën kjo nuk paraqiste asnjë telashe. Ishte mësuar me mjegullën, me malin, me drunjtë e tij të gjatë e rrugët e përdredhura. Malësia e Pjetërshinit shquhej për plepat e gjatë. Njihej në të gjitha anët për ta. Me lejen e Kurt Osmanit, vinin edhe burrat e malësive fqinje për të prerë plepat e mëdhenj që ua kishte lejuar i madhi i zonës. Ata kishin për ta ndërtuar ndonjë gjë në malësitë e shtëpitë e tyre dhe druri i plepit ishte më së i nevojshëm. Andaj, nën drejtimin e Kurt Osmanit, malësia e Pjetërshinit kishte krijuar ujdi e marrëdhënie të mira me fshatrat e malësitë përreth. Pjetërshinasit e merrnin grurin e misrin, që thënë të drejtën nuk bëheshin edhe aq shumë e aq mirë në tokat e tyre, dhe e jepnin drurin e plepit për të ndërtuar a për t’u bërë zjarr që do t’i ngrohte vatrat e fqinjëve të tyre.

Ndoja i Bdekut ishte i vetmi udhëtar në këtë kohë. Ai qante mjegullën dhe i bëhej rruga gjithnjë e më kthjellët. Ai kishte një qëllim për ta përmbushur. Para se të arrinte te maja më e lartë e ngjitjes dhe ishte plotë vullnet për të marrë tatëpjetën e për të rënë qytet, i pa tri lisa të tre plepave të mëdhenj të rrëzuar përdhe që kishin bllokuar rrugën, sa për të mos e lënë askënd të kalonte me qerre andej. Ndoja e lidhi kalin skaj rrugës pranë një druri të njomë dhe me tërë fuqinë e tij trupore i shmangu tre lisat nga rruga dhe i rrokullisi poshtë rrugës. Asnjëherë e në asnjë punë që e kishte bërë nuk ishte lodhur dhe dërrmuar sikurse në këtë shmangie drurësh, por nuk kishte ndaluar përkundër molisjes dhe kallove të duarve që i ishin shfaqur gjatë tërheqjes së tre plepave të gjatë e të mëdhenj nga rruga. Ai nuk e kuptonte mirë arsyen dhe qëllimin pse mund të jenë vendosur këta plepa mes për mes rrugës. Hamendësonte gjatë tërheqjes, por nuk ishte i bindur. Megjithatë, ai kishte një qëllim për ta përmbushur dhe nuk pyeste për pengesat rrugës.

Tek e zgjidhte kalin dhe të merrte drejtimin për të zbritur në Bradin, një i moshuar vinte drejt tij dhe ia bënte me dorë që të ndalonte. Nuk mund të vraponte dhe e thirri Ndojen me aq zë sa kishte.

– Ndalo pak, o i biri i Bdekut! Kah ia ke mësye në këtë kohë t’ligë?- pyeste plaku

Tomë, duke marrë frymë thellë nga lodhja e rrugëtimit më të shpejtë, se sa që ia mundësonte shëndeti i tij, vetëm e vetëm që ta takonte Ndojën në rrugë dhe ta ndalonte për të mos shkuar tutje.

– Kam pak punë n’Bradin, baca Tomë! Kush i ka vu këta plepa mes rrugës?

– Kthehu bir e mos shko kund! N’ Bradin e n’tana anët ka ra murtaja. Plepat janë

vu që mos me dalë e mos me hy kush në malësi, që me mujt me pshtu Pjetërshinin prej kësaj zezëdite.

– A i ka ba za kush Kurt Osmanit për këtë punë?- u zu pak ngushtë plaku nga kjo

pyetje, meqë në kushte normale gjithsesi se do të duhej të merrej miratimi i të parit të bjeshkës.

– Ashtë ba dje pasdite shpejt e shpejt. Sot kemi pas me i kallxu Kurt Osmanit. Në

këto ditë t’liga duhet me u ba punët sa hap e mbyll sytë. Nuk kem shumë kohë.- provoi të shpjegohej plaku Tomë, i skuqur dhe i ndjerë në faj që nuk është njoftuar më parë Kurt Osmani. Një mendje i thoshte se kishte thyer një rregull qenësore të funksionimit të malësisë, ndërsa një tjetër i thoshte se në kohë të tilla krizash nuk ka shumë kohë për të marrë sugjerime, këshilla e miratime bajraktarësh. Secili duhej të bënte punën e tij për të mos e lënë murtajën t’i ofrohej maleve. Plaku Tomë e arsyetonte veprimin e tij anarkik. Ai gjatë ditës së djeshme i kishte mbledhur djemtë e rinj të konakut të tij dhe i kishte udhëzuar se si ta mbyllnin rrugën kryesore që lidhte Pjetërshinin me Bradinin, me shpresën se një veprim i tillë do ta pamundësonte lëvizjen e qerreve të kuajve që vinin e shkonin në të dy anët, në të njëjtën  kohë edhe ardhjen e murtajës në malësi.

– Ika unë, baca Tomë!- foli vendosshmërisht Ndoja, kapi me të dy duart frerët e

kalit dhe e urdhërojë që të nisej tutje.

– Mos shko, o bir, se na more n’qafë! Ke me marrë n’qafë veten edhe neve. Murtaja po

pret krena njerëzish ma shumë se kosa e xhelatit të Stambollit.

– Nuk kam punë me murtajën unë. Tjera punë kam unë.- Ndoja urdhëroi kalin ai

sikur u nis me gëzim drejt qytetit. Sikur ishte lodhur edhe ai gjatë pritjes, bashkë me të zotin e tij që kishte bërë gati një orë punë të lodhshme të shmangies së drunjve të mëdhenj nga rruga. 

– Kofsh n’dorën e Perëndisë, o i biri i Bdekut! Të rujttë zoti ty edhe neve!-

ishte urata e plakut. E fundit që do t’ia jepte Ndojës. Më nuk do ta shihte asnjëherë. E shikonte dhembshurisht të riun. Nuk rreshti së shikuari dhe luturi për të dhe të tjerët gjersa ai dhe kali i tij do të futej thellë në brendësi të mjegullës dhe bjeshkës dhe zëri zhurmës së qerres dhe ai i kalit më do të dëgjohej.

            Ndoja i Bdekut arriti në Bradin. Qyteti me rrugë e rrugica të bukura kalldrëmi ishte i heshtur si kurrë më parë. Këmbë njeriu nuk lëvizte në të. Kullat e larta e të bukura ishin të mbyllura me dyer e dritare. Secila i kishte vënë mbulojat në dritare që të mos shihej gjë nga jashtë. Ndoja nisi të frikësohej. Nuk mund të besonte se mund të ketë vdekur qyteti kështu. Shpresonte të ishte një çast që do të kalonte shpejtë dhe ky të kthehej në malësi me harxhin e porositur. U nis drejt qendrës së qytetit dhe kishës së madhe, pranë së cilës edhe mbahej tregu çdo të diele. Aty i pa vetëm tre të rinj, larg e larg njëri-tjetrit, që ecnin me hapa të shpejtë, thuajse garonin se cili do ta braktiste më shpejtë qytetin.

– O djem, o njerëz të mirë, a ban veç dy fjalë!- ata e shikuan dhe as që e përfillën

lutjen e Ndojës, por i vazhduan edhe më shpejtas hapat e tyre, nga frika se mos Ndoja do t’iu afrohej. 

– Kam ardhë me ble grunë e misër për Malësinë e Pjetërshinit. Kam ardhë me ble

grunë e misër për Kurt Osmanin. A më ndihmon kush, o njerëz të mirë!?- ngriti tonin e zërit Ndoja, por djemtë, të shmangur çdo herë e më larg nga njëri-tjetri, duken se kësaj radhe e shikuan me dhembshuri. Ata kishin nga një thes mbi shpinë, por pesha e tij nuk iu pengonte aspak që të ecnin me vrap. Ishte një energji e vullnet i madh që iu jepte fuqi për të ecur shpejtas, sikur të mos kishin gjë mbi supe.

Në një gjendje të tillë, nuk kishte shenja të një tregu, aq më pak të një tregu, siç njihej ai i Bradinit e siç mund ta kishte pritur personazhi ynë udhëtues. Ai përpos tregut, nuk pa asnjë dyqan të hapur e asnjë punishte, që ishin të njohura e të respektuara jo vetëm në Bradin. Si do t’ia bënte i shkreti rrogëtar?! Ç’përgjigje do t’i jepte Kurt Osmanit? Nuk ishte mësuar që të mos ia kryente punët e porositura. Ishte hera e parë. Do të hidhërohej zotëria i madh. Do ta qortonte e ndoshta edhe do ta përzinte nga kulla e madhe. Rrogëtar që nuk mund t’i kryej punët e tij nuk i duhet asnjë prijësi. Këto mendime i silleshin nëpër mend Ndojës së gjorë, por nuk kishte shtegdalje. Qyteti ishte pa frymëmarrje. Përpos qeneve endacakë dhe maceve, nuk shihje frymorë tjetër në rrugët e tij. Prifti i Kishës së Pjetërshinit, Patër Frani, në meshat e të dielave, u kishte folur malësorëve për shenjat e apokalipsit. Ndoja nuk i kishte fort për zemër ligjërimet e tij, por duke i parë rrugët e boshatisura të Gradishtës iu kujtuan fjalët e priftit dhe i bëhej sikur të ketë folur pikërisht për këtë pamje qyteti të zbrazur, si një nga shenjat paralajmëruese të apokalipsit. Bëri kryq dhe i frikësuar u nis drejt kishës së madhe të qytetit.

Hyri në kishën e madhe të Bradinit. Dera ishte hapur krah më krah. Ishte kohë meshe, por brenda nuk ishte asnjë besimtarë. Disa ulëse ishin të thyera dhe nuk të shihte syri asnjë ikonë. I kishin vjedhur. Nuk dihej se kush kishte guxuar të vidhte në shtëpinë e Zotit. Ndoshta mund ta kenë bërë hajdutët e zakonshëm, që në kohë krizash të përgjithshme shfaqeshin dhe bënin kërdi në objektet e boshatisura, gjersa zezona t’i ngulfaste edhe ata. Ndoshta edhe ata që e urrenin shtëpinë e Zotit dhe do të kenë gjetur çastin më të përshtatshëm për të vënë dorë e për ta shkatërruar, meqë askush nuk do të ishte aty për ta mbrojtur. Ndoja i Bdekut ecte ngadalë e i shikonte me dhimbje e frikë secilën pjesë të meshtorës së kishës së madhe të qytetit. Kishte hapësirë për të vënë hapin ku të donte. E tërë kisha ishte e tij tashmë. Të dielave të zakonshme, sa herë që qëllonte në qytet, ai nuk gjente vend për të kryer meshën. Ishte e stërmbushur me të qytetarë të fismë e të kamur dhe një varfanjak fshati nuk është se honepsej shumë për t’u ulur pranë tyre. Andaj, Ndoja e pat kuptuar atëherë këtë gjë dhe nuk insistonte edhe aq shumë të ulej mes tyre. Ndërsa, sot e tërë kisha e madhe e Bradinit ishte e tij. Mund të lëvizte ngado e të ulej kudo, qoftë në fillim të meshtorës, qoftë në mes apo në fund të saj. Nuk do ta befasonte askënd ardhja e një rrogëtari në meshën e madhe. Askush nuk do ta shikonte vëngër se ai po i afrohej ulëseve të fillimit, që ishin të rezervuara për më të parët e dyerve të mëdha të qytetit dhe jo vetëm. Më nuk e kishte këtë ndjesi, e cila e kishte përcjellë gjatë të gjithë të dielave që i duhej të shkonte në tregun e madh të këtij qyteti.

Duke i soditur të katër anët e kishës, Ndojës iu shfaq para sysh kishari, i vetmi frymor që ende hynte e dilte në oborr e brenda kishës, meqë edhe jetonte në godinën e bukur të famullisë. Ndoja u gëzua kur e pa kisharin, duke shpresuar se tashmë, më në fund, e kishte gjetur dikë që do t’ia shpjegonte fije për pe katrahurën që po e shihte në qytetin e shndritshëm. Shpresonte, pse jo, që më në fund e kishte takuar dikë që do t’i ndihmonte në gjetjen e grurit dhe misrit të porositur.

– Ik sa më shpejtë, i miri djalë! Mos të ta zë hapi hapin! Ky qytet ka marrë fund.

Kjo botë u shthurë. Murtaja po na vret të gjithëve!- ishin fjalët plotë ankth të kisharit drejtuar të riut, i cili deri më sot nuk kishte vrarë asnjëherë mendjen për rrezikun që mund ta shkaktojë murtaja ndër njerëz. Kishte dëgjuar se ishte përhapur në cepa të ndryshëm të perandorisë së sulltanëve të Stambollit, por i dukej diçka e largët dhe e parrezikshme.

– Ku ashtë patër Gjoni, kishar? Pse nuk ashtë në kishë me ty?- pyeti Ndoja për

priftin më në zë të qytetit, i cili ishte edhe njëlloj udhëheqësi shpirtëror i një pjese të madhe të qytetarëve. Zëri i tij ishte gjithnjë zë i shpresës për të vobektit.

– Dje ka vdekur nga murtaja. Nuk i shpëtoi as ai.- Ndojës iu shfaq një drithërimë

trupi me ta dëgjuar këtë lajm. Tashmë frikësohej njëmend e si asnjëherë më parë. Mendonte me vete se nëse kjo zezënajë e ka marrë me vete edhe patër Gjonin, që ishte më i dashuri i Zotit mes nesh, atëherë ne të tjerëve nuk na llogaritë fare.

– Kam ardhur për të blerë miell e misër për malësinë e Pjetërshinit. Për Kurt

Osmanin. Ku mund të gjejë?- e pyeti ngadalshëm kishari, me një mosbesim të thellë, i bindur se përgjigjja që do ta merrte do të ishte tashmë e njohur nga pyetësi.

– Nuk mund të shesësh e as të blesh gjë në këtë kohë.  Sot vetëm vdekjen mund

ta marrësh. Të gjithë do të vdesim! Ik e jeto!

– Si duket murtaja? Si mund ta njoh që të ruhem prej saj?

– Unë nuk e kam parë, dhe dashtë Zoti Krisht që të mos e shoh, por fjalët thonë se

ajo merr forma të ndryshme.

– Si forma të ndryshme? Ma shpjego më mirë që ta njoh kur të më afrohet. Më

shpjego që t’i qëroj hesapet njëherë e mirë më të- ishte kërkesë prej naivi e Ndojës. Ai shquhej për sinqeritet të tepruar. Aso sinqeriteti të skajshëm që ishte baras me naivitetin e një minoreni, përkundër faktit se ky tashmë i kishte mbi dyzet vjeç.

– Të prekurit nga murtaja kanë treguar se ajo mund të na shfaqet në herë në formë

të pulës, herë në formë të maces e herë në formë të një vajze të bukur. Murtaja nuk mposhtet me trimëri. Shumë trima të kohës që nuk ka guxuar kush t’iu dalë para, ajo i ka shtrirë përtokë. Trimëria më e madhe është të fshihesh diku, gjersa ajo ta përfundojë plojën e saj dhe të ikë në tejbotën e saj, mes demonësh e shtriganësh të motit, ku e ka vendin e saj e mallkuara. Ikë sa më shpejtë nga qyteti!

            Ndoja i Bdekut u nis drejt malësisë. U nis me qerren thatë, si asnjëherë më parë. E shikonte mallëngjyeshëm qytetin. Kthente kokën në çdo të dytin hap të kalit. Gjithnjë me shpresën se do të përfundonte në çast ky makth dhe do të mbusheshin rrugët e kalldrëmta, që tashmë rrallë e hiq shkeleshin nga këmbë njeriu. Kali i bardhë me qerren e pangarkuar ecte vrapthi, nuk ia priste hapi-hapin. Sikur gëzohej se po ikte nga qyteti fantazmë, që ishte strukur tmerrshëm në skutat e pashpresës. Kali i bardhë mbante shikim e hapin para, ndërsa Ndoja më shumë prapa se para. I pari donte që të ikte orë e më parë nga një vend që i vinte era vdekje, ndërsa i dyti shpirtërisht dëshironte të kthehej sërish në qytet, që të provonte së pari edhe njëherë fatin e tij. Të provonte në mos gjente diçka për të shpënë në malësi. Por, ja që nuk guxonte ta bënte këtë veprim. Por, ja që edhe Ndoja që e mbante veten për burrë goxha të guximshëm, kishte frikë. Përpos frikës, Ndoja në thellësi të tij ndihej edhe tërësisht i dëshpëruar dhe atë për dy arsye. Ai dëshpërohej se nuk arrinte ta kryente punën me të cilën ishte obliguar, dhe së dyti dëshpërohej se si asnjëherë më parë kishte zbuluar një anë të tij, që thënë të drejtën nuk e kishte njohur më parë. Nuk e kishte njohur te vetja frikën ndaj vdekjes. Nuk kishte menduar më parë edhe aq për vdekjen. Ishte i ri dhe nuk mendonte fare për të. I dukej diçka e largët dhe e huaj për të. Është diçka e natyrshme që për vdekjen të mendohet vetëm atëherë kur e ndjen praninë e saj në horizont. Fundja, është e natyrshme edhe frika ndaj asaj që mund të na zhbëjë. Ne lindim me frikën. Frika është pjesë përbërëse e qenësisë sonë. Është pjesë e identitetit të njeriut. Ne jetojmë e mbijetojmë edhe për shkak të frikës. Ne u shmangemi të gjithë sinjalizuesve që na dërgojnë te vdekja. Po të mos e kishim këtë frikë, do të vdisnim më lehtë e më shpejtë, sikurse shumë kafshë që nuk gjallojnë me idenë e zhbërjes së tyre përfundimtare.

             Ndoja i Bdekut dhe kali i tij i bardhë ishin larg qytetit. Nuk e panë më as hijen e tij të largët. Tashmë ishin fare pranë malit dhe pa e ndalur hapin ngjiteshin në shtegun që të dërgonte në malësinë e Pjetërshinit. Vërehej qartë se nuk ishte ngjitur e as nuk kishte zbritur askush nga malësia në qytet. Shiheshin vetëm gjurmët e rrotave të qerres dhe gjurmët e patkonjve të hekurt të kalit. Gjurmët e tilla mund të identifikohesh lehtë për shkak të rrugës së baltosur të shtegmalit, meqë kishte rënë shi në dy ditët parake. Balta sa vinte e bëhej më e madhe duke i mbuluar tërësisht thundrat e kalit, për të vazhduar deri në gjunjët e tij. Pra, tash për tash të vetmen gjë që do ta shpinin në malësi ishte balta e rrugës, asgjë tjetër. Ishte më se zhgënjyese për Ndojës. Por, ç’t’i bësh?! Nuk mund të ndryshonte gjë. Me ta kaluar rrugën e baltosur, që ishte një shtegmali që ndante malësinë me qytetin, u futën në atë që mund të konsiderohej si pjesë e malësisë. Aty ishte rruga më gurore dhe balta nuk zinte shumë vend në të. Ndoja u çlirua paksa, meqë më shumë se vetja tashmë i dhimbsej kali, që lodhej kot së koti. Së paku ta kishte qerren plotë.

            Ai e ndaloi kalin që të pushonin pak që të dytë. U ndalën nën hijen e një lisi të madh, ku zakonisht pushonin edhe ditëve të tjera që vinin e ktheheshin nga qyteti. Ndoja zbriti nga qerrja dhe lidhi kalin në një degë të këtij lisi, në të cilën e lidhte edhe të dielave të tjera të zakonshme. Kali i bardhë kollofiste barin pranë lisit, ndërsa i zoti i tij u mënjanua pesë metra tutje për të urinuar.

Ende pa i përthekuar mirë tirqit dhe pa vënë mirë këmishën nën ta, i pa dy pula që kishin hipur mbi shpinë të kalit të tij të bardhë. Pulat ishin të dyja të zeza dhe goxha të majmura. Kali u tremb, hingëlliu, ngriti këmbët e para dhe desh rrëzoi në tokë qerren. Ndoja njëherë mendoj se janë pula të zakonshme dhe i trembi me shkopin e tij. Ato ranë poshtë shpinës së kalit dhe u shndërruan në dy mace, edhe më të zeza se pulat, dhe hipën në qerre nga ana e saj e prapme. Ndojës iu kujtuan fjalët e kisharit për format e ndryshme që merrte murtaja dhe tashmë e kuptoi se më në fund ishte takuar me të. Me mund të madh dhe me goditje të njëpasnjëshme me shkopinj, gjersa kali ecte i vetëm pa drejtimin e të zotit, Ndoja me në fund i zbriti macet e zeza nga qerrja. I mori në dorë frenat e kalit dhe u nis më të shpejtë për në tokën e Pjetërshinit. Kali vraponte si asnjëherë më parë, përkundër që ishte i lidhur.

Me t’iu afruar Pjetërshanit, Ndoja e ngadalësoi pak kalin. Iu duk se u lirua në një mënyrë nga presioni i të qenit i përndjekur nga murtaja. Iu duk se më në fund shpëtojë dhe më nuk kishte nevojë të frikësohej edhe aq shumë nga ajo. Por, me ta kthyer kokën prapa pa diçka që më së paku do të donte ta shihte në këto çaste. Murtaja kishte marrë pamjen e një gruaja të re e të bukur, ashtu siç ia pat përshkruar kishari. Kishte veshur vello të bardhë, të stolisur me rrethore e qafore ngjyrë kuqe, që të dukej tamam si nuse e bukur. Në akëcilin rast tjetër, Ndojën e ri do ta kishte ngazëllyer e entuziasmuar një pamje e tillë, por tash jo. Tash ia fuste frikën, e lemeriste si kurrë më parë. Pamja e bukur i dukej si një përbindëshi dalë legjendash që të vriste me të shikuar. Ishte tamam si Gorgonë e mitit, për të cilin Ndoja nuk kishte dëgjuar asnjëherë. Nusen-murtajë nuk duhej takuar, nuk duhej folur me të e as nuk duhej të ishe afër saj. Nusja-murtajë madje ishte edhe më e rrezikshme se sa Gorgona e mitit, për të cilën Ndoja jonë natyrisht se nuk do të ketë dëgjuar asnjëherë. Gorgona rrinte vetëm në vende të caktuara, nuk udhëtonte cep më cep të botës, duke mos njohur as kufij mbretërish të mëdha e perandorish qindra vjeçare. Gorgona me flokët e saj gjarpërore ta fuste frikën që në shikim të parë, ndërsa nusja-murtajë nuk mund të themi se të trishtonte me të shikuar. Kishte pamje të ëmbël e të këndshme, me të cilën i kishte futur në grackën e saj shumë burra anembanë rruzullimit.

– Doje të më shihje?! Doje ta dije se si dukem? Ja ku jam! Ja ku më ke!- i fliste me

delikatesë dhe i buzëqeshte lozonjarshëm, ndërsa Ndojës i kujtohej biseda e mëparshme me kisharin dhe kureshtja e tij për ta parë e për ta njohur murtajën.

– Ik prej meje, pjellë e dreqit!- shfryu ndaj saj dhe e goditi me thupër thane aq sa kishte

fuqi. Që hera e parë që e përdori thuprën në një trup tjetër, përpos në atë të kalit të bardhë, në rastet kur ai nuk e dëgjonte. – Hiqu sysh, farë e të qoftëlargut! Hiqu sysh, të marrtë mortja!- Ndoja vazhdonte të shfrynte dhe mundohej ta godiste me thupër, por pa sukses, gjersa kali i bardhë nuk e ndalte vrapin në asnjë çast, vetëm sa e shpejtonte atë. Nusja-murtajë as që shqetësohej për goditjet e tentim goditjet e Ndojës së Bdekut. Ajo u zhduk përkohësisht me marifetet e saj. Ndoja nuk e dinte se si, nuk e kishte parë këtë çast të zhdukjes së saj të përkohshme. Teksa kishte dashur ta frenonte paksa kalin e tij dhe kishte kthyer kokën para, nusja-murtajë që ishte në pjesën e prapme të qerres kishte bërë atë tërheqjen e saj. Ndoshta për ta lënë edhe pak çaste të qetë prenë e saj. Ndoshta për ta lënë që të merrte edhe pak çaste frymë lirshëm i zgjedhuri i saj i radhës. Dhe ashtu ndodhi, Ndoja për pak çaste u qetësua dhe mori frymë lirshëm. Por, kjo nuk zgjati shumë. Ajo sërish u shfaq dhe atë në hyrje të fshatit të madh. Në hyrje të malësisë së madhe. Këtë radhë nuk e shikojë ëmbëlsisht Ndojën, por vëngër, sa për t’ia dhënë porosinë që nuk e kishte harruar e aq më pak goditjet e tij. Andaj, tash është koha e saj; koha për të marrë hakun, gjithnjë të merituar sipas saj.

– Pije pak ujë te kroi i fshatit dhe eja me mua!- nusja-murtajë e dha urdhrin e saj të

prerë dhe personazhi ynë kësaj radhe nuk ia tha asnjë fjalë. Sikur u pajtua që lufta me murtajën është e kotë dhe e pamundshme, dhe kësaj radhe ajo e kishte më se seriozisht me të. Ndoja nuk piu fare ujë në kroin e madh që ishte në hyrje të Pjetërshinit, por hyri thellë në fshat dhe me aq sa zë që kishte bërtiste dhe njoftonte për ardhjen e mysafirit të papritur e armikut të tmerrshëm të qenieve të gjalla njerëzore.

– Murtaja erdhi në Pjetërshin! Murtaja erdhi në malësi!

– Ikni kush të mundet! Fshihuni malësorë! Mbylleni dyer e dritare! Mos dilni jashtë e as mos e shikoni rrugën! Malësia kurrë nuk ka pa armik më të rrezikshëm. – ende pa i

përfunduar të gjitha lajmërimet për rrezikun dhe rrezikshmërinë që shfaqte armiku i tashëm për malësorët, nusja-murtajë iu afrua Ndojës dhe e puthi njëherë në faqe e pastaj edhe në buzë. Ai u shtang. Ishte fundi i tij. Nuk kishte se ç’të thoshte më. Do të dëshironte t’i thoshte “pse më zgjodhe mua”, por nuk kishte fuqi ta shprehte dhe e dinte mirëfilli se përgjigja e saj do të ishte më së e pritshme nga ai: “Ti erdhe te unë. Ti më kërkove mua.”

            Me ta dëgjuar zërin lajmërues e trishtues të Ndojës së Bdekut, Pjetërshinin e përfshiu një valë e gjerë e panikut të arsyeshëm. Kishin dëgjuar për murtajën dhe zakonet e saj vrastare, andaj edhe kishin frikë. Në mes të Pjetërshinit dëgjoje britma, kuje e vaje dhe thirrje për t’u fshehur sa më parë. Dëgjoje vaje fëmijësh e lot nënash e lëvizje e vrap burrash sa para e sa prapa, gjithnjë të pakordinueshëm e të pavëmendshëm. Nuk dinin se ç’të bënin në një histeri të tillë. Duhej të frikësoheshin apo jo. Duhej trajtuar murtaja aq me seriozitet, sikurse kishin dëgjuar apo duhej shpërfillur sikur gjënë më të parrezikshme. Sa herë që provonin ta bindnin veten për opsionin e dytë, iu dilte para sysh trupi i pajetë mbi qerren e thatë i Ndojës së Bdekut në hyrje të fshatit, që e bartte mes për mes fshatit kali i bardhë i derës së madhe të Kurt Osmanit. Kali do ta dërgonte korpin e pafrymë të Ndojës në shtëpi, pikërisht aty ku u nisën së bashku drejt një rruge që do të ishte e fundit për të shkretin rrogëtar të zotërisë së madh. Nuk kishte rrugë tjetër për të arritur në shtëpinë e Kurt Osmanin, pos mes për mes fshatit. Kali i bardhë që bartte trupin e një të vdekuri nga murtaja i lemeriste malësorët. Një kalë i stërlodhur që ecte ngadalshëm dhe një djalë i vdekur, i shtrirë mes qerres së drunjtë, ishte pamja më e kobshme që ata kishin parë dhe do të dëshironin të shihnin. Askush nuk iu afrua kalit. Secili shmangej sa më shumë prej saj. Edhe po të qëllonte në rrugë ikte nga ajo. Sa për sherr, kali ecte shumë ngadalë. Ishte i munduar i rrugës dhe dukej se edhe e kuptonte se nuk kishte më pse të ngutej. Murtaja e kishte bërë të veten. Kishte ardhur në malësi dhe e kishte vrarë njeriun e parë. Andaj, edhe ai donte ta bënte një rrugëtim të prajshëm, që do ta çlodhte paksa, por edhe në një mënyrë do t’jua bënte të qartë malësorëve fytyrën e një tiranie vrastare, që do t’i nënshtronte si asnjë perandorë e asnjë armik më parë. Bashkëvendësit dhe bashkëmoshatarët e shihnin dhimbshëm Ndojën e vdekur. Iu pikonin lotët e dhimbjes për humbjen e mikut, por nuk guxonin të bënin gjë. Malësorët që kishin bërë çdo të dytin vit nga një luftë me ushtritë armike, që kishin lindur e ishin rritur nën breshëritë e plumbave të ushtrive të hasmit matanë anës së epërme të malit, u dorëzuan para pamjes së një kali që bartte trupin e të vdekurit të parë të murtajës. U frikësuan më shumë se sa nga garnizonet e ushtrisë armike, që vinte me qindra ushtarë dhe gjuante malësinë me gjyle e topa shkatërrues.

            Legjenda thotë se të dytin pjetërshinas që e mori murtaja me vete ishte pikërisht djali i madh i Kurt Osmanit. E mori Martinin, më të vyeshmin e më të maturin djalë të Kurt Osmanit, që do të ishte pasuesi i natyrshëm i tij në krye të fisit. Ai kishte hequr nga qerrja trupin e pajetë të Ndojës dhe kishte lidhur kalin në ahurin e tij. I vetmi që kishte kurajën t’i afrohej të vdekurit të parë nga murtaja. Por, më nuk do t’i afrohej askujt, sepse do të zaptohej edhe ai nga nusja-murtajë, njësoj si rrogëtari i tij. Do t’i dilte shpirti ende pa hyrë në shtëpi, ende pa i hapur dyert e oborrit të tij. Familjarët e panë se si vdiste, fqinjët e panë të vdekur, malësorët dëgjuan dhe u tmerruan. Kurt Osmanit i pikoi loti për herë të parë në jetë. Nuk mund t’iu besonte syve. Gjëja që më së paku do ta kishte pritur ishte vdekja e të birit të madh, Martinit. Qante Kurti i madh, qanin të gjithë, të rinj e të reja, pleq e plaka. Të gjithë Pjetërshinin e pllakosi heshtja, mërzia dhe trishtimi. Tashmë askush nuk ndihej i sigurt. Të gjithë frikësoheshin deri në palcë se vdekja ishte para portave të tyre dhe mund t’iu trokiste nga çasti në çast. Askush nuk ishte i amnistuar nga ajo. 

            Kurt Osmani nuk mundi t’i mblidhte burrat për t’ia bërë gjamën të madhit djalë të tij e as vajtojcat për t’i bërë ritet, siç e donte zakoni. Kjo e ligështonte edhe më shumë babanë, ndoshta edhe më shumë se vdekja e të birit. Nuk donte ta varroste të birin pa ceremonirat që i meritonte shpirti i tij, shpirti i një biri të familjes së sojnikëve, të derës fisnike, që i kishin prirë për më shumë se njëqind vite. Më parë pranonte ta linte mbi dhe se sa të mbulonte me dhe më të mirin bir, sikurse ai të ishte një gjallor i parëndësishëm, që nuk meritonte ndonjë vëmendje as jeta e as vdekja e tij.

– Duhet ta varrosim me pak vetë, aq sa jemi këtu. Është kohë tjetërfare sot.-

provonte t’ia shpjegonte atij prifti i Pjetërshanit, patër Frani, dhe ta bindte se më rëndësi është që shpirti i të birit të Kurtit të jetë afër e në gjirin e Perëndisë, se sa të bëhen gjama e vajtime të tilla, që nuk do të ndihmonin edhe aq shumë në rrugën e shpirtit të Martinit drejt vatrës së amshueshme.

– Nuk mund ta varros djalin kështu! Nuk mund ta fus Martinin në dhe si një gjë të

parëndësishme!Më mirë të presim edhe ndonjë ditë derisa të kalon kjo fortunë.- ngulte këmbë Kurt Osmani dhe prifti e të tjerët e kishin shumë vështirë që ta bindnin.

– Është mëkat për të madhin Zot të mundohet kështu trupi i tij.- prifti provoi me

të gjitha mënyrat për ta bindur Kurt Osmanin se kohëzgjatja e murtajës nuk mund të përcaktohej dhe mund të tretej trupi i të gjorit djalë në kthinat e mbyllura të shtëpisë së madhe. Patër Frani ia kishte përsëritur tri herë që ta harronte njëjavëshin e tri-katër ditëshin e shpresuar. Nga bisedat që kishte pasur me priftërinj të tjerë, të cilëve ua besonte fjalët, murtaja mund të zgjaste me muaj të tërë. I kishin treguar për vende të ndryshme të rruzullimit, të cilat kishin vuajtur aq shumë nga murtaja, sa që edhe pasi që kishte ikur nga to mallkuara nuk e kishin marrë veten me muaj të tërë. Andaj, pas shpjegimeve të patër Franit dhe lutjeve të shumta të të afërmve të tij, Kurt Osmani me lot në sy kishte pranuar që ta varroste të birin e tij. Ta varroste Martinin e tij. U thye shpirtërisht Kurt Osmani, por nuk mund të ndryshonte gjë.

Kurt Osmani e përcolli të birin në varreza, e mbuloi me dheun e malësisë dhe e bëri trupin e tij një me tokën, me natyrën e ashpër të vendit të tij. Kurti e varrosi të birin, por vetë u kthye më pak i gjallë nga varrezat. Djalin ia kishte bërë për vdekje një armik i befasishëm e i çuditshëm, ndaj të cilit as që mund të merrje hak. Përpos që ia kishte vrarë, ia kishte pamundësuar që t’ia bënte edhe nderimet e duhura mortore. Armiku i tashëm ishte më dinaku se të gjithë armiqtë që i kishte përjetuar malësia ndonjëherë. Ai nuk mund të zihej e as nuk mund të vritej e as nuk mund të gjykohej. Nuk mund ta dije se ku ndodhej e as kur do të shfaqej pranë teje. Nuk mund ta dije as fuqinë e tij e as kohëzgjatjen e kohështrirjen e përballjes me të. Një armik i mistershëm, ndaj të cilit i madh e i vogël kishte frikë. Ndoshta edhe më shumë se sa ndaj armiqve realë, të cilët mund t’i shihje, mund t’i vrisje, mund t’i gjykoje dhe mund ta dije se ku ndodhen e çfarë fuqie mund të kishin.

Lajmi për vdekjen e Martinin që më trishtues për malësorët se sa ai për vdekjen e Ndojës së Bdekut. Tashmë ata u ndien më të pashpresë se që ishin. Tashmë ata u ndien edhe më të pasigurt se që ishin. Murtaja nuk zgjedh askënd. Askush nuk është i mbrojtur nga helmi i saj. Nuk pyet për të pasur e për të varfër. I merr njësoj si rrogëtarin, si zotërinë e tij. Ajo nuk i përzgjedh viktimat e saj, vetëm i rrëmben të gjithë që i dalin para. Është si një lubi e padukshme, dalë nga kthinat e ferrit për ta sjellë mortjen e kudondodhshme. Kështu mendonin e kështu flisnin malësorët. Më fetarët prej tyre, ata që nuk mungonin asnjëherë në mesha e lutje të mbrëmjeve e të mëngjeseve, u thoshin të tjerëve se kjo zezonë është një nga shenjat më të qarta e më të mëdha të apokalipsit, që sipas tyre do të vinte shumë shpejtë.

– Rruzullimit do t’i ketë ardhur fundi. Zoti është lodhur me neve. Do të marr hak

njëherë e përgjithmonë për padëgjueshmërinë tonë.- u dëgjua të ketë thënë Mëhilli, që shoqërohej gjithnjë me priftin e Pjetërshinit.

– Mos i vë faj Perëndisë se është mëkat.- e kishte qortuar prifti i fshatit, duke tentuar ta

qetësonte atë dhe të tjerët.- Kalon edhe kjo furtunë. Krishti është me ne!- kishte përfunduar me një lutje të zakonshme prifti, duke ia vënë çelësat kishës së fshatit për ta mbyllur atë përkohësisht.

            Legjenda thotë se malësorët nuk arrinin të shpëtonin lehtë nga murtaja, përkundër ngujimit. Ata ishin ngujuar brenda, dikush në kulla të larta e dikush në kasolle të vogla, por murtaja kishte gjetur shtigje për të depërtuar te ta. Te të ngujuarit në kasolle thuhet se në të shumtën e rasteve ishte shfaqur në formën e maces se zezë, ndërsa te të ngujuarit në kulla të larta në të shumtën e rasteve ishte shfaqur në formën e një nuse të bukur të veshur herë me fustan të kuq e herë me të bardhë.

Murtaja që në ditën e dytë të veprimit të saj në malësi i kishte marrë me vete shtatë pleq nga Pjetërshini. Tre prej tyre nga dera e Stakajve e katër nga ajo e Gjonajve. Ata ishin pleq me moshë të tejshkaur. Thuhej se mund t’i kishin gati nëntëdhjetë vjet. Askush nuk e dinte saktë se kur mund të kenë lindur. Dinin shumë gjëra. Mbanin mend shumë ngjarje. Ishin histori e gjallë e malësisë. Histori që lëvizte dhe takohej çdo ditë me të tashmen. Në ditët në vijim murtaja do t’i merrte edhe shumë pleq të tjerë të fshatit. Pleq me nam që respektoheshin edhe përtej fisit të tyre. Njerëzit natyrisht që ndienin dhembshuri për këto vdekje që në ditët e para. Po zhdukej thuajse një brez i tërë. Një brez që i lidhte me të kaluarën e tyre. Një brez që i lidhte me kujtimet e tyre.

Prifti i fshatit, i këshilluar edhe me Kurt Osmanin, kishte porositur që të vdekurit nga murtaja të varroseshin në një cep të fshatit, e jo në varrezat e deritashme të Pjetërshinit, ku gjenin prehjen malësorët që kishin vdekur më parë. Varret e reja do të njiheshin me emrin “varret e murtajës”. Si të tilla do të mbaheshin mend edhe për shumë e shumë vite dhe do të shërbenin si obelisk i gjallë në përkujtim të një kohe që solli mortjen e madhe.  Në këtë kohë njerëzit vdisnin çdo ditë. Çdo ditë dëgjoje për të vdekur të rinj. çdo ditë hapshin varre të reja. “Sa vdiqën sot?”, “A u varrosën të gjithë?”, qenë pyetjet më të zakonshme që bëheshin ato ditë. Të rinj e burra të fuqishëm të Pjetëshinit kishin hapura dhjetëra varre që i linin bosh për trupat e të vdekurve të ardhshëm. Murtaja të merrte me vete sa hap e mbyll sytë, andaj varri duhej të ishte gatshëm. Nuk kishte kohë shumë për të pritur.

– Sa varre të zbrazta duhet t’i hapim, imzot?- e kishte pyetur Marashi i gjatë priftin e

Pjetërshinit. 

– Vetëm tridhjetë e tri, aq sa kanë qenë vitet e zotit Krisht mes

mëkatarësh të rruzullimit. Të lutemi të mos ketë më shumë vdekje se vitet e të birit të Perëndisë mes gjallorëve të penduar për gabimet e tyre. Të shpresojmë që zoti Krisht do të lutet për ne. Të shpresojmë që këto varre të zbrazta të mos mbushen me trupat e të dashurve, por të na mbushin zemrën me dashuri ndaj Krijuesit!- e përfundoi lutjen e tij përdëllestare prifti i fshatit, patër Frani. Ai i shikonte varret e sapo hapura dhe përshpirtshëm lutej që as gjysma e tyre të mos mbulohej me trupa malësorësh.

            Të rinj e burra të fuqishëm të Pjetërshinit i morën sakicat me vete dhe ia mësyn malit. Do të prenin plepa të gjatë, të mëdhenj e gjysmë të mëdhenj, do t’jua shkurtonin degët e tepërta, do t’i gdhendnin trupat e lisave, dhe me ta do të bënin arkëmorte. Gjithsejtë tridhjetë e tri arkëmorte, ashtu siç kishte porositur prifti. Po aq arkëmorte sa varret boshe që i kishin hapur më parë në cepin lindor të fshatit. Marashi i gjatë i gdhendte bukur arkëmortet, i maste ngadalë dhe i gozhdonte pa u ngutur. Nuk i ngutej fare dhe kjo ra në sy të bashkëfshatarëve që ishin me të.

– Nuk kem shumë kohë për lëmime, o Marash burri!- e qortoi Frroku i Ndocit, që

ishte më i moshuari i burrave që ishin aty.

– Nuk mund t’i qojmë njerëzit tanë anej edhe bash krejt shkel e shko. Së paku

dërrasat e vorrit t’jua bajmë qysh duhet. Ashtë mëkat t’i hedhim në dhe si trupa t’pavlerë, pa pas pikën e respektit për ta.- arsyetohej Marashi i gjatë dhe të gjithë e miratonin me tundje koke.

– Kjo mortje e zezë që na ka trokit te dera nuk na dvet për respekte e as nuk na i

tumirë lutjet. Kjo nuk zgjedh kohë e as vend. Andaj, të mos vonohemi shumë se mund të jetë vonë.- sërish qortonte Frroku i Ndoci dhe asnjërit nuk i pëlqeu arsyetimi i tij, por nuk mund të vepronin ndryshe. Thuajse të gjithë u pajtuan se koha nuk pret dhe nuk do të arsyetoheshin vonesat në asnjë mënyrë.

Shiu i imtë i lagte trupat e këtyre malësorëve, por ata nuk ndalonin. Duhej t’i bënin aq arkëmorte sa kishte porositur patër Frani. Plisat dhe tirqit e tyre u lagën nga shiu dinak që iu pikonte mbi trup, por ata nuk ndaluan. Arkëmoret bëheshin gati njëri pas tjetrit dhe liheshin në një kthesë mali, për t’u shpënë në varrezën e re të fshatit, te “vorret e murtajës”, sa herë që do të vdiste një pjetërshinas dhe sa herë që do t’i kërkonte prifti i tyre.

Shiu ishte dhelparak, sepse as nuk binte në masë të madhe, nuk binte shumë, sa për të ikur prej tij e për t’u fshehur në ndonjë qoshe a në ndonjë shpellë që ishte afër plepave të mëdhenj të Pjetërshinit e as nuk ndalej fare për të mos e pasur si pengesë të punës së këtyre malësorëve, që kishin marrë mbi supe një mision që nuk do ta dëshironin në asnjë rrethanë tjetër. Binte pak, binte imët, vetëm sa për t’i lagur, vetëm sa për t’i lodhur e për t’i penguar ata në punën e tyre. Megjithatë, ata nuk përtuan dhe i përfunduan të gjitha arkëmortet e porositura nga patër Frani. I renditen njëri pas tjetrit në një kthinë mali, duke krijuar pamjen e një porte të madhe e të drunjtë, të shtrirë hapekrah në tokë, që e priste vdekjen, mortjen e zezë, që kishte ardhur edhe në malësinë e tyre. Kjo portë arkëmortësh, më e gjerë dhe e gjatë se portat e perandorive të mëdha të kohës, e priste vdekjen si gjënë më të zakonshme, si gjënë me të cilën ishin mësuar malësorët. Ata nuk ia kishin frikën vdekjen. Nuk përtonin të vdisnin në lufta e beteja me armiq, sa herë që thërrisnin priftërinjtë e kapedanët me nam, por ata i frikësonte mënyra më të cilën i vriste murtaja e zezë. Ata nuk donin të vdisnin duke lënguar e duke u përballur me dhimbje të pashërueshme trupi. Ishin mësuar të vdisnin në luftë, të vdisnin nga plumbi i armikut, plumbi i turkut që donte t’ua ndryshonte emrat e sjelljet ose t’ua merrte jetën. Ishin mësuar të vdisnin dinjitetshëm. Malësorët nuk e donin një vdekje joheroike. Vdekjet e pleqve nga murtaja edhe mund të kuptoheshin nga ta, por vdekjet e të rinjve, sikurse ajo e Martinit dhe Ndojës së Bdekut, nuk mund të kuptoheshin assesi. Ata jetonin me bindjen e rrejshme të tyre se lëngata e trupit nuk e prek një trim malësie. Burri malësor, i ri e i fuqishëm, vdes vetëm nga plumbi dhe shpata e turkut. Ky ishte qëndrim i palëkundur e mitik i malësorëve në raport me vdekjen. Dhe thyerja e një miti të tillë i trishtonte po aq sa vdekjet. Ata nuk ishin të fuqishëm sa kishin menduar. Ata nuk mund t’i përballonin secilit armik. Ata frikësoheshin dhe vdisnin nga murtaja njëjtë sikurse qytetarët e Bradinit. Edhe ata ishin të rëndomtë sikurse të tjerët. Dhe ky po që quhej thyerje miti.

Legjenda thotë që kishte malësorë të frikësuar që bënin veprime të çuditshme, herë qesharake e herë të neveritshme. Bënin aso gjërash e aso veprimesh, për të cilat nuk do të besonte kush, po që se një gjë ta thoshe para ardhjes së murtajës në Pjetërshin. Sjelljet ishin nga më të ndryshmet. Dikush qante tërë ditën rrugëve, dikush fshihej në shpella të thella mali e dikush tjetër kishte ngjeshur armët në brez dhe me çdo kusht donte të merrte rrugë e të luftonte armikun e njëmendtë të malësorëve. Ishte lodhur duke u fshehur nga një armik që nuk të dilte përballë, nga një armik dinak.

Plaku Gjokë kishte humbur fiqirin dhe nuk e dinte më se ç’fliste e as se çka bënte. Dilte në rrugë dhe qante gjatë tërë ditës. As familjarët e tij nuk mund ta ndalonin. Thonë se më parë, para se të shkelte murtaja në këto anë, nuk ishte përrallisur kaq shumë. Kishte çaste dobësie shpirtërore, por dinte si ta kontrollonte veten. Vdekjet e malësorëve e në të shumtën e rasteve moshatarëve të tij e kishin bërë të veten. Ia kishin futur frikën në palcë dhe më të edhe humbjen totale të vetëdijes. Ai dilte në rrugë e në mes të Pjetërshinit dhe qante e bërtiste.

– Ky ashtë fundi, burra! Bota i ka orët e numërueme! Krishti po merr hak për plagët

e trupit!- këto ishin fjalët dhe thirrjet që i përsëriste çdoherë, duke i shoqëruar me vajin e tij të pandalshëm. Pjetëshinasit e dëgjonin dhe heshtazi, që të mos i dëgjonte dhe shihte askush, qanin bashkë me të, sidomos gratë që nuk mund ta përballonin ligështimin dhe nuk mund t’i ndalnin lotët.

– Ndoshta është e vërtetë kjo që thotë plaku Gjokë. Vetëm të çmendunit dhe

fëmija e thonë të vërtetën. Mos ndoshta ky i ka dëgju porositë e Zotit para nesh?!- u thoshte plaka Marë nuseve të djemve të saj, që ishin mbledhur në oborr dhe i lanin e ternin teshat e burrave dhe fëmijëve të tyre pandërprerë. Nuk mbahej mend të kishin larë rroba trupi e të kishin fshirë shtëpi e oborr më shumë se sa në ditët e murtajës. Prifti i fshatit i kishte dëgjuar fjalët e stërpërsëritura të plakut Gjokë dhe frikën e madhe të malësorëve, veçmas grave, që i dëgjonin vajet e përhershme dhe thirrjet apokaliptike të një marri rishtar, që nuk ishte më parë i tillë. Kishte kërkuar që të ndalohet plaku Gjokë. I kishte kërkuar Kurt Osmanit që të bënte çmos dhe ta gjente një mënyrë për ta mbyllur plakun, sepse po shkaktonte llahtari ndër malësorë me çirrje, piskamë e fjalë të paprajshme mortjeje. Kurt Osmani ia kishte përmbushur kërkesën patër Franit dhe i kishte dërguar dy rrogëtarë të tjerë të tij për ta mbyllur në një bodrum të errtë e pa dalje plakun Gjokë. Aty vetëm ushqimin e përditshëm mund t’ia dërgonin, por assesi ta shihnin e mos Zot edhe ta lironin. Ai që mund ta bënte këtë gjë do të përballej me ndëshkimin e pakompromis të prijësit të Pjetërshinit. Plaku Gjokë në shenjë revolte as nuk kishte ngrënë e as nuk kishte pirë. Nuk e kishte pranuar asnjë vakt që ia kishin sjellë njerëzit e tij, bijtë e bijat e tij, që ishin pajtuar me priftin dhe Kurt Osmanin që izolimi brenda katër mureve është zgjidhja më e mirë për të dhe shëndetin e tij. Plaku Gjokë pas katër ditëve kishte ndërruar jetë, i vetmuar dhe pa asnjë njeri afër. Ishte hapur lajmi se kishte vdekur nga murtaja dhe askush nuk kishte pyetur më për të.

            Legjenda për përhapjen e murtajës në malësi thotë se Marini i Markut kishte bërë një nga veprimet më të çuditshme, që ishte mbajtur mend për një kohë të gjatë. Ai ishte një burrë, i pjekur në dukje, rreth të pesëdhjetave, por që shquhej si frikacaku më i madh i Pjetërshinit. Kurrë nuk kishte guxuar të merrte pjesë në ndonjë betejë të thirrur nga kapedanët e malësisë. Madje, ai nuk dinte as si të gjuante me armë. Ai frikësohej se do të vdiste, se do të vritej që në çastin e parë.Gjithnjë arsyetohej se hija e vdekjes e ndiqte kudo dhe ai kishte vendosur se nuk do të vdiste në moshë të re. Do të donte të jetonte gjatë për vete dhe fëmijët e tij.

– Nuk du me i la jetima fëmijët e mi. Kam tjera halle unë.- këto fjalë i kishte në

maje të gjuhës, me të cilat e fillonte dhe e mbaronte secilin argument. Një gjë e tillë u shkaktonte neveri malësorëve. Nuk mund ta honepseshin mes tyre dikë që i frikësohej betejave e aq më pak dikë që nuk dinte të gjuante me martinën e trashëguar nga gjyshi e stërgjyshi. Të frikësohesh se mund të vdesësh në beteja, kjo për ta ishte si të vdesësh për së gjalli. Ishte një nga turpet me të cilin nuk donte të përbaltej malësori.

Me ta marrë lajmin për ardhjen e murtajës në Pjetërshin, Marini i Markut ishte fshehur në shpellën e thellë pranë kroit të madh, prej të cilit vinte uji nga mali drejt këtij fshati dhe fshatrave të tjerë. E kishin lutur dhe stërlutur vëllezërit të mos e bënte një gjë të tillë, sepse do t’i bënte me marre derën dhe konakun e tyre, por nuk i kishte dëgjuar, madje as që donte të diskutonte më gjatë me ta. Marini i Markut kishte kërkuar nga të gjithë familjarët që të mos e vizitonte askush në shpellë, gjersa të përfundojë zezona dhe të mos ketë më asnjë lajm rreth saj, jo vetëm në fshat, por në mbarë vendin dhe jo vetëm. Ujë do të merrte në krua, ndërsa do të ushqehej me fruta mali. Për të më me rëndësi ishte të shpëtonte, të mbetej gjallë, se sa të ushqehej. Megjithatë, gruaja e tij nuk ia kishte pranuar këtë urdhëresë të fundit dhe në çdo të dytën ditë e kishte vizituar dhe i kishte dërguar bukë të gatuar, gjellët e ushqime të tjera të freskëta. Kështu kishte vazhduar me ditë e javë të tëra. Gruaja dhe vëllezërit e lusnin pa pushim që të kthehej, ai assesi të dilte nga ngujimi në shpellën e thellë pranë burimit të madh të ujit. Gruaja i lutej se i duhej pranë saj e pranë fëmijëve, ndërsa vëllezërit e lusnin sepse pjetërshinasit, përkundër halleve të tyre për e rreth murtajës, kishin filluar edhe të gajaseshin me frikën e pashembullt të Marinit. Ata përpos që gajaseshin më të madhe fshehurazi, filluan edhe të talleshin në llogari të Marinit edhe në prani të vëllezërve të tij. Nuk kishin as si t’i kundërshtonin e t’i ndalonin bashkëfshatarët e tyre. Thjesht, nuk shtonin e as nuk hiqnin gjë. Kjo i lëndonte edhe më shumë vëllezërit e Marinit. Nuk kishin ç’të bënin, pos ta ulnin kokën dhe ta vazhdonin rrugën, sikur të mos kishte ndodhur gjë.

Me t’u marrë vesh se murtaja e kishte kryer punën e saj. I kishte marrë me vete ata që kishte dashur dhe kishte ikur përfundimisht nga Pjetërshini, gruaja me gëzim kishte vrapuar në drejtim të shpellës dhe e kishte lajmëruar Martinin. Ishte kthyer e zhgënjyer në shtëpi. I shoqi nuk kishte pranuar të vinte. Kishte thënë se duhet marrë vesh se a ka ikur edhe nga të gjitha tokat e perandorisë së madhe. Nuk jemi ende të sigurt, iu kishte përgjëruar të shoqes. Murtaja mund të kthehet dhe ne do të duhej të jemi të fshehur e të përgatitur. Nuk mjafton që ajo ka ikur vetëm nga Pjetërshini dhe tokat përreth. Kështu ngulte këmbë Marini dhe nusja e tij me lot në sy ishte kthyer në shtëpi. Me ta dëgjuar vëllezërit se çka i kishte thënë Marini kunatës së tyre, morën pushkët dhe u nisën drejt shpellës së thellë.

– Dil prej atyhit, Marin Zeza! Dil he t’marrtë përroni!- i bërtiste vëllai i madh.

– Jo nuk dal pa u marrë vesh se murtaja ka ikë prej krejt rruzullimit.- ia priti me

vendosmëri Marini.

– Po nuk dole për dy minuta, kem me t’vra me dorë tonë e mos me t’la as varr për

trupin tand.- ishte edhe më i vendos vëllai i dytë.

– Murtaja mundet me u kthy prapë. Nuk ashtë kohë me dalë njëherë.- arsyetonte

vëllai i mbyllur në shpellë.

– Dil he t’vraftë Zoti i madh, që nuk bane me turp e me marre!- vëllai i vogël e ngriti

tytën e armës së tij dhe nisi të gjuante gurët e shpellës për ta frikësuar Marinin, që ishte një vjet më i madh. Martini ishte vëllai më i vogël i tyre. E kishin llastuar pak, duke e arsyetuar gjithnjë mosmarrjen pjesë të tij në beteja, por tash ai e kishte arritur kulmin. Kështu që, ata kishin planifikuar që ta frikësonin duke gjuajtur përpjetë e në gurë shpelle, si masë e fundit për ta nxjerrë të voglin vëlla nga vetëizolimi. 

– Të bajmë për dekë para murtajës, o i mjegulluem! Dil menjëherë!- ishte urdhër i

prerë i vëllait të madh, i përcjellë me gjuajtje në gurët e shpellës. Martini nga frika se vëllezërit e tij mund ta kishin përnjëmend dhe mund ta vrisnin në shpellë, doli i stërmbushur mllef në ta. Gruaja dhe fëmijët u gëzuan si asnjëherë më parë, por ai vazhdoi të ishte më se i zemëruar. Thuhet se për tri vite rresht nuk iu kishte folur me gojë vëllezërve të tij.  Vëllezërve të Marinin nuk është se nuk iu kishte shkuar në mend ky plan i nxjerrjes jashtë të tij edhe gjatë kohës sa ishte murtaja në fshat, por vëllai i madh në një mënyrë e kishte ndaluar zbatimin e një plani të tillë në kohë pandemie. Sikur e kishte arsyetuar frikën e tij në kohë murtaja. Do t’ia bëjmë kështu kur të vijë koha, i kishte ndaluar më parë vëllezërit e tij.

            Gjovalini i Colit ishte një burrë trupgjatë e shëndetplotë. Pesëdhjetë e gjashtë pranvera të kaluara, por ndihej si të kishte njëzetë e gjashtë e ndoshta edhe më pak. Shquhej për trimëri e guxim në beteja e fusha mejdani sa herë që e thërriste detyra, prifti a kapedani. Nuk i trembej syri nga asnjë njeri e nga asnjë ushtri. Por, murtaja e kishte mërzitur dhe tronditur sa nuk mund të thuhet me fjalë. Ai kishte filluar të frikësohej nga një armik i panjohur dhe kjo e trondiste. Nuk ishte frikësuar nga ushtritë mija ushtarësh dhe të frikësohej nga një armik që nuk dihej se në ç’cep të fshatit ndodhej e që nuk dihej se kur të shfaqej para. Kjo ishte e papranueshme dhe e paparamendueshme për Gjovalinin e Colit. Kështu që, ai kishte vendosur të mos rrinte duarkryq. Kishte ngjeshur armët në brez dhe donte të luftonte. Por, jo ndaj murtajës së panjohur, por ndaj armiqve të njëmendtë që ndodheshin matanë malit e matanë kufirit. Pa një pa dy, i hipur mbi kalin e tij, kishte trokitur në derë të kullës së Kurt Osmanit. Pa u përshëndetur mirë e llafosur mirë mes vete, i kishte kërkuar që të jepte urdhër, t’i mblidhte burrat e pushkës dhe të niseshin për një luftë të njëmendtë me armikun matanë kodrave.

– Zbrit prej kali, Gjovalin trimi, he ty përjetë t’paça! Nuk ashtë kohë lufte sot!

– M’u kjo ashtë koha ma e përshtatshme për luftë. Ata janë të frikësuem nga

murtaja dhe nuk i ruajnë malet e kodrat. Ky ashtë çasti me i ba zap tokat tona të marruna!- arsyetonte Gjovalini, i cili tashmë kishte zbritur nga kali dhe ia ofronte Kurt Osmanit një cigare të zakonshme, të cilën ky e fundit e mbështolli, e futi në cigarllëkun e tij dhe e piu gjersa miku arsyetonte për benefitet e një lufte që do t’i sillte, gjithnjë sipas tij, vetëm të mira malësisë.

– Nuk muj me tha që nuk ke të drejtë, por tash nuk ashtë kohë lufte. Sot njerëzit

kanë tjera halle.- përpiqej ta bindte sërish Kurt Osmani.

– Unë prapë mendoj se…- përpiqej sërish të arsyetonte Gjovalini i Colit, por prijësi

i malësorëve i ndërhyri dhe nuk e la të vazhdonte tutje.

– Deka, dasma e lufta secila e kanë kohën e vetë!- nuk e zgjati më shumë Kurt

Osmani dhe tashmë Gjovalini e dinte se më nuk duhej të vazhdonte tutje. Ai u përshëndet me të parin e malësisë, i hipi kalit dhe u nis drejt kullës së tij. Zhgënjimi, mërzia dhe frika e kohëpaskohshme do të vazhdonin brenda Gjovalinit deri në përfundimin e makthit kolektiv nga murtaja.

            Derisa malësorët e Pjetërshanit ishin të një mendje se murtaja i kishte marrë me vete njëzetë e shtatë prej tyre dhe e kishte bërë të vetën, nuk kishte ç’të merrte më shumë, erdhi lajmi i kobshëm. Lajmi më i kobshëm që mund ta ketë pritur dikush në atë kohë. Të dy bijtë e tjerë të Kurt Osmanit, Gjoni dhe Prendi, kishin vdekur nga murtaja. Të parit i ishte shfaqur para sysh Gjonit, ndërsa hiç pa vonuar shumë kishte shkuar edhe te Prendi, më i vogli i Kurt Osmanit.

            Malësinë e pllakosi një trishtim i madh. Malësorët dëgjuan dhe panë trupa të vdekurish nga murtaja, që të lemerisnin, por lajmi për vdekjen edhe të dy bijve të tjerë të Kurt Osmanit, pas vdekjes së para dyjavshme të të birit të tij të parë, ishte më shumë se i trishtueshëm. Ishte më shumë se sa lajm kobzi. Ishte kobi vetë. Ata nuk mund t’iu besonin as veshëve e as syve të tyre. U duk sikur një re e zezë e mbuloi malësinë e Pjetërshinit dhe e errësoi vendin në të katër anët e tij. Re e zezë dhe ditë të zeza ishin për malësinë ato ditë të kobshme të murtajës, veçmas ditët e vdekjes së bijve të Kurt Osmanit. Kishin vdekur të tre trashëgimtarët e prijësit të malësisë. Froni dhe fisi i të parit kishte mbetur bosh. Pas vdekjes së tyre, askush më nuk ishte i sigurt që do të jetonte, askush nuk ishte i sigurt se nuk do të vdiste nga murtaja. Kur i kishte mbytur të bijtë e të parit të maleve, nuk kishte se si t’i kursente të tjerët. Kështu mendonin ata, frikësueshëm dhe pavullnetshëm. Thjeshtë të pashpresë se mund të fitonin kundrejt murtajës.

            Kurt Osmani u thye shpirtërisht. Nuk i mbante dot lotët dhe nuk mund ta fliste asnjë fjalë. Ishte bërë si meit. Vdekja e Martinit e kishte thyer shpirtërisht, por vdekja e Gjonit dhe Prendit, njëri pas tjetrit, e kishte mposhtur tërësisht. Me lot në sy me duar të ngritur kah qielli, ai ra në gjunjë. Malësorët pranë tij i mori heshtja me vete. Nuk dëgjohej më as edhe një pëshpërimë.

– O At i Shenjtë, ku kam gabuar!?- i shtangu të gjithë ky ligjërim i përvajshëm i

prijësit të malësorëve, sa që asnjëri më nuk mund ta mbante lotin. Fjala e tij u dëgjua larg e larg dhe u përcoll me vaje e lutje. U përcoll ne nam e mallkime për ditët e zeza të mortjes. U përcoll me pyetje e kureshti nga më të ndryshmet. U përcoll me lutje e përgjërime për Krishtin e shumëpritur mes tyre, por edhe me sharje e shfryrje mllefi ndaj tij. E bënin fajtor se nuk shfaqej në çastin më të lig të njerëzimit për t’i shpëtuar nga mortja e zezë. U përcolle me lavde të pandërprera për prijësin e malësorëve, Kurt Osmanin, por edhe me dyshime e hamendësime, të bazuara e të pabazuara, në drejtësinë dhe mirësinë e tij prej udhëheqësi. Sharjet dhe dyshimet për të në të shumtën e rasteve kishin për bazë sjelljen me rrogëtarin e tij, Ndojën e Bdekun, të cilin, sipas disave, e kishte dërguar drejt vdekjes së sigurt. Kjo fjalë e Kurt Osmanit u përcoll, po ashtu, edhe me mendime e supozime se kush do të ishte prijësi i ardhshëm i malësorëve, meqë ai me mërzinë dhe gjendjen e thyer shpirtërore nuk do të ishte më në gjendje t’i drejtonte ata. Martini kishte lënë vetëm dy vajza pas, ndërsa dy të tjerët, Gjoni dhe Prendi, nuk qenë të martuar. Andaj, supozimet, fjalët nën dhëmbë e diskutimet për prijësin e ardhshëm kishin filluar ende pa u bërë një javë nga varrosja e trupave të bijve të Kurt Osmanit, pra pa i tretur dheu trupat e tyre.

            Legjenda thotë se murtaja fare në fund i ishte shfaqur para sysh edhe vetë Kurt Osmanit. Ai qëndronte i ulur pranë oxhakut, i thyer shpirtërisht e i humbur në mendime. I humbur e i thelluar në kujtime, i shoqëruar me lotët e patretur syve dhe rrudhat e ballit, që dita-ditës vetëm sa i bëheshin më të dukshme, jetonte vetminë e tij dhe fatin tragjik të një prindi. Gjithsesi, asnjë baba, qoftë ai prijës a rrogëtar, nuk do ta përballonte lehtë dhimbjen e Kurt Osmanit. Atij, siç thotë legjenda, iu shfaq murtaja në odë, teksa po e shikonte zjarrin që po fikej ngadalë. Iu shfaq në formën e një vajze të bukur, të veshur me një fustan të kuq. Kurt Osmani nuk u habit aspak me ardhjen e murtajës. E dinte se një ditë edhe ai do të takohej me të.

– Nuk erdha me nejt shumë, Kurt Osmani. Veç erdha me t’kallxu që unë po shkoj.

Nuk kthehem ma n’Pjetërshin!- zotohej vajza-murtajë dhe gjithnjë bënte hapa prapa.

– Masi ma fike derën e shpisë, n’daç edhe rri.- i foli prajshëm Kurt Osmani, gjithnjë

me kokën ulur, duke mos e shikuar asnjëherë të vetme në sy.

– Unë ika, Kurt Osmani!- vajza-murtajë dilte nga dera e odës së Kurt Osmanit. Ai e

ngriti kokën dhe e shikoj për herë të parë. Ajo doli nga dera e kullës së tij, ndërsa ky e ndiqte pas. Ajo ikte me erën, ky pas saj.

            Prifti i fshatit, patër Frani, lutej para varreve të murtajës në pjesën lindore të fshatit. Ishin varret e tridhjetë e një të vdekurve nga ploja, që tashmë kishte ikur përfundimisht nga fshati. Dy vdekje më pak seç kishte paramenduar prifti i fshatit. Ai lutej Zotit dhe në një mënyrë e falënderonte që nuk kishte më shumë të vdekur nga mortja e zezë.

(Ky tregim është botuar në revistën letrare prishtinase “Jeta e re”, nr. 2, 2023)