Përktheu: Flurans Ilia

(Memoaristikë letrare)

Kam lindur në pranverën e vitit 1941. Lufta e Dytë Botërore kishte filluar të tërbohej në Evropë, dhe Amerika shumë shpejt do të përfshihej në të. Bota gulçonte e ndarë, dhe kaosi kishte drejtuar grushtin në fytyrën e çdo vizitori të ri të botës. Nëse, sapo lindje në atë kohë, ose jetoje atë jetë, mund të ndieje botën e vjetër teksa ikte, dhe një botë të re që sapo fillonte. Ishte njësoj si të vije pas akrepat e orës midis epokave Para Krishtit dhe Pas Krishtit. Gjithkush që kishte lindur rreth kësaj kohe ishte, si të thuash, pjesë e dyzimit. Hitleri, Çurçilli, Musolini, Stalini, Rusvellti; figura madhore që bota nuk do t’i shihte kurrë përsëri, burra që merrnin dhe zbatonin vendimet e tyre, për mirë ose për keq, ku çdo njëri prej tyre përgatitej të vepronte i vetëm, mospërfillës ndaj miratimit, mospërfillës ndaj begatisë dhe dashurisë, të gjithë të ngjeshur pas fatit njerëzor, duke e shndërruar botën në zhavorr. Të prejardhur nga udha e gjatë e Aleksandërit dhe Jul Cezarit, Xhingis Khanit, Sharlëmanit dhe Napolonit, ata e drejtuan botën kah një tryezë e babëzitur. Ata e ndanë flokun e saj me vijë në mes, ose më saktë, i ngjeshën kokës një helmet Vikinge. Ata asnjëherë nuk kanë për t’u gjykuar saktësisht, është e pamundur përllogaritja, përkrah vrazhdësisë barbare të ngulur kryq e tërthor tokës, shkallmimi ishte ideja e tyre parësore në ndryshimet e reja gjeografike.

Babai im ishte kapur në ngërç nga poliomieliti, dhe kjo e mbajti atë larg luftës, por xhaxhallarët e mi të gjithë kishin shkuar në luftë dhe ishin kthyer gjallë. Xhaxha Poli, xha Morisi, Xheku, Maksi, Luisi, Vernoni dhe të tjerë, kishin shkuar në Filipine, Ancio, Sicili, Afrikën e Veriut, Francë dhe Belgjikë. Ata sollën me vete çaste dhe kujtime, kuti japoneze për të dredhur cigaren, trasta gjermane për të mbajtur bukën, bardhakë anglez prej zmalti, syze të pluhurosura aviatorësh, bajoneta të luftimeve trup më trup, pistoleta gjermane “Luger”, gjithfarë rrangullinash. Ata ktheheshin në jetën civile njësoj sikur të mos kishte ndodhur asgjë, pa thënë asnjë fjalë se çfarë kishin bërë dhe parë me sytë e tyre.

Më 1951, isha nxënës i shkollës fillore. Një nga gjërat kryesore që mësonim në shkollë ishte se si të fshiheshim poshtë bankës, kur sirenat e alarmit shpërthenin, sepse Rusët mundet të na sulmonin me bomba. Na kishin thënë gjithashtu se parashutistët Rusë mund të zbarkonin nga ajri në çdo çast mbi qytetin tonë. Këta ishin po të njëjtët Rusë me të cilët xhaxhallarët e mi kishin luftuar, si aleatë, krah për krah, disa vite më parë. Tashmë ata ishin shndërruar në mostra që po vinin për të na therur, dhe thyer më dysh. Dukej e çuditshme. Duke jetuar poshtë reve të frikës shpirti fëmijëror ishte i grabitur. Mendoj se është një frikë krejt e ndryshme, kur dikush ndodhet me grykën e pushkës përball teje, dhe krejt ndryshe kur ky dikush nuk është real. Ishin të shumtë bashkëmoshatarët e mi që e kishin marrë këtë rrezik shumë seriozisht, duke të mërzitur jetën. Ishte fare e lehtë të bije viktimë e fantazive të tyre të çuditshme. Kisha të njëjtët mësues në shkollë që nga koha e mamasë sime. Kur ajo kishte qenë nxënëse, ata ishin të rinj, ndërsa tashti ishin plakur. Në orën e mësimit të historisë Amerikane, ishim mbrujtur me idenë se askush nuk mund ta shkatërrojë Amerikën vetëm me armë dhe bomba, sepse atyre do tu duhej të shkatërronin, pik së pari, Kushtetutën, dokumentin mbi të cilin ky vend ishte ngritur në këmbë. Gjithsesi, mendoj se kjo nuk përbënte ndonjë ndryshim. Sepse, kur sirenat e alarmit fishkëllenin, ishe i detyruar që të shtriheshe poshtë bankës me fytyrë përtokë, pa lëvizur asnjë muskul, dhe pa bëzajtur. Sepse vetëm kjo të shpëtonte nga bombardimet. Kërcënimi nga asgjësimi ishte me të vërtetë një gjë e frikshme. Nuk e kuptonim se çfarë u kishim bërë, xhanëm, të tjerëve që ishin kaq të zemëruar me ne. Të Kuqtë janë gjithandej, na thoshin, në shesh, të etur për gjak. Ku ishin xhaxhallarët e mi, mbrojtësit e atdheut? Ishin të zënë me punë për të siguruar jetesën, punonin, fitonin çfarë të mundnin, pa u ndalur ditë e natë. E si mund ta dinin ata se çfarë po ndodhte në shkollën tonë, çfarë frike po ngjizej brenda nesh?

Jorkut, në qendrën e komunistëve, ose jo komunistëve. Kishte, ndoshta, shumë syresh rreth e qark. Dhjetëra fashistë, gjithashtu. Mijëra kandidatë të mundshëm majtistë ose djathtistë, që mund të bëheshin diktatorë nga çasti në çast. Radikalë të të gjithë brezave. Thuhej se Lufta e Dytë Botërore kishte shënjuar fundin e Epokës së Iluminizmit, por nuk kisha nga ta dija. Isha ende brenda ndriçimit. Më kujtohet ende i gjallë ndriçimi i diçkaje të përafërt. E kisha lexuar nga Volteri, Rusoi, Xhon Loku, Monteskyja, Martin Luter Kingu, vizionarë, revolucionarë… paramendoj se i njihja mirë këta burra, njësoj sikur të kishin jetuar në kopshtin tim.

Ecja kryq e tërthor dyshemesë mbi qilimat ngjyrë kremi, duke hapur perdet veneciane, sodisja rrugën me dëborë. Orenditë që më rrethonin ishin për së mbari, disa prej tyre të punuara me dorë. Kjo ishte e përkryer, në krahasim me veshjet e shëmtuara të mobilieve industriale. Dollapë me doreza elegante të gdhendura, bibliotekë ornamentale nga dyshemeja gjer në tavan, tryezë buke e gjatë në trajtë drejtkëndëshi me elementë metalikë, dhe forma gjeometrike që përngjanin me vija të parregullta, një tavolinë e dashur pune për të shkruar. Pjata shkëlqimtare të renditura zgjuarsisht nëpër rafte të mbyllura. Kuzhina e vogël i përngjante një pylli. Vazo kuzhine të mbushura me monedha të vjetra mbretërore, pala druri, fletë jargavanësh, e plotë gjëra të tjera. Klea, vajza nga jugu, por me gjak verior, ishte femra më e përshtatshme për pastërti, ndaj shpesh i gjeja teshat e mia të pastra, dhe të nderura. Pothuajse çdo natë kthehesha në shtëpi pak orë para agimit, duke rrëshqitur në divan, i cili, po të hapej, formonte një krevat të plotë në mesin e dhomës së ndenjjes. Shpesh bija në gjumë nën zhurmën e trenave të vonët të natës, që oshtinin drejt Xhersit, si kuaj të hekurt me avuj të gjakosur.

I kam parë dhe dëgjuar trenat që nga koha e hershme e ditëve të fëmijërisë. Pamja dhe zhurma e tyre gjithmonë më bën të ndihem si në shtëpinë time. Vagonë të mëdhenj, vagonë të hekurt, vagonë të frikshëm, trena udhëtarësh, lokomotiva shtytëse. Nuk mund të gjesh një vend të vetëm në qytetin tim ku të mos ndalesh në udhëkryqe, duke pritur për trenin e stërzgjatur që të kalojë. Shinat i presin rrugët kryesore të qytetit tim, të cilin e qarkojnë rreth e qark, po ashtu. Melodia e trenit për së largu dhe nga afër, gjithashtu, më bën të ndihem njësoj sikur asgjë nuk më mungon, më bën të ndihem me këmbë në tokë, asnjëherë i rrethuar nga ndonjë rrezik, ku gjithçka është në harmoni, pamje që plotësojnë njëra-tjetrën.

Karshi rrugës së shtruar me borë, që e shihja nga dritarja, ndodhej një kishë me kullë dhe kambanore. Tingulli i kambanave më bënte të ndihesha si në shtëpinë time, gjithashtu. Gjithmonë i dëgjoj dhe i kam dëgjuar me vëmendje kambanat. Hekur, tunxh, kambana argjendi, kënga e kambanave. Të dielave, në meshë, ditëve të festave. Ato oshtinin, kur dikush vdiste, kur njerëzit martoheshin. Secili rast i veçantë mund t’i bënte ato të këndonin. Dhe ti mbartje një ndjenjë po aq të veçantë, kur i dëgjoje ato. Mund të them se i doja gjithashtu edhe zilet e dyerve. Gjithfarë zilkash dhe kumbarash gjithashtu, përfshi edhe tingujt e radios. Shikoja jashtë, përmes xhamit të dritares udhërrëfyese, drejt e mbi kishë. Kambanat ishin të heshtura tashmë, dhe dëbora pështillej çative. Stuhia e kishte rrëmbyer qytetin, jeta thurej rrotull pëlhurës së mërzisë. E akullt dhe e ftohtë.

Në rrugën për karshi, një djalë me xhaketë lëkure gërryente akullin nga xhami ballor i makinës, një “Mercury Montclair” në ngjyrë të zezë, e mbështjellë me dëborë dhe akull nga të gjitha anët. Pas tij, një prift me zhgun të purpurt përgjumej në oborrin e kishës drejt hyrjes në përpjekje të zbatimit të ndonjë rituali të shenjtë. Afër tyre, një grua kokëzhveshur me çizme përpiqej të tërhiqte zvarrë në rrugë thesin e teshave të palara. Aty gjendeshin miliona ndodhi, çdo ditë historitë e Nju Jorkut s’kishin fund dhe prisnin të përqendroheshe mbi to. Qëndronin gjithmonë përball teje, të përziera së bashku, pavarësisht se ishte detyra jote, si artist, t’i ndaje veçmas, për t’i dhënë kuptim çdo njërës prej tyre. Shën Valentini, dita e të dashuruarve, kishte ardhur dhe ikur, dhe as që e kisha vënë re fare. Të jem i sinqertë, nuk kisha kohë për romanca dashurie. I ktheva shpinën dritares dhe diellit dimërak. Përshkova rishtas dhomën, iu afrova stufës që çlironte nxehtësinë e nevojshme. Përgatita një kupë me kakao të ngrohtë, dhe ndeza radion.

Gjithmonë peshkoja për të kapur diçka në radio. Njësoj si kënga e trenave dhe kambanoreve, për të cilat fola pak më parë, që shoqëronin gjithmonë, si një muzikë filmi, ekranin e jetës sime. / ExLibris/