(Intervistë e shkrimtarit dhe publicistit të mirënjohur kosovar, Halil Matoshi, dhënë së përjavshmes tiranase për kulturë dhe letërsi “ExLibris”. Intervista është realizuar nga Andreas Dushi, redaktor përgjegjës i së përjavshmes në fjalë.)

Andras Dushi: Qysh kur për herë të parë kam lexuar Laookontin e Lessing, më ka tërhequr kureshtja për ta kuptuar se si shtegton një subjekt artistik prej një vepre te tjetra. Si nëntitull i esesë është Kufijtë e të pikturuarit dhe poezisë. Ju jeni vetë edhe piktor, edhe poet. Në përjetimin e këtyre dy dimensioneve artistike, si i identifikoni këto kufij? Si ndodh brendashkrimi i një subjekt në njërën formë të artit dhe jo në tjetrën? Nëpër çfarë procesesh kalon?

Matoshi: Francis George Steiner ishte ni kritik letrar franko-amerikan, eseist dhe filozof, i cili poezinë (dhe gjuhën) i vë nalt në thelbin e qenies.

Ashiqare, gjuha âsht streha e qenies, atëherë e begenisi (dhe mësyj me e shkru) poezinë e mendimit, si akt gjuhe. Jam shkrimtar i gjuhës shqipe.

Steiner pohon, çdo filozofi âsht ni akt gjuhe. Ritmi, fjalori, sintaksa, gjithçka që na shpie drejt poezisë, e gjâjmë edhe në tekstin filozofik, sado abstrakt me qenë ai. «Çdo mendim fillon nga ni poezi », shkruente Alain simas Steiner, në lidhje me Valéry-në.

Unë, kur më mungojnë fjalët, e thom tregimin tèm ose menimin me ngjyra, e kur s’munem me e bâ t’nimête, me pak fjalë shkruej prozë, tue migrue në ni art tjetër, atë të pikturës ose tregimit.

Steiner thotë se jeton sipas meseles së rabinit Baal Shem Tov-it, të shekullit XVIII : «E vërteta âsht gjithmonë në mërgim.»

Po në kësi migrimi nga ni art tek tjetri, unë kërkoj mendimin dhe përmes artit e gjâj thelbin e gjânavet. Brimën e ni bubrreci. Klithmën e ni flut’re.

Gjâmën e ni nâne.

Trishtimin e ni të truemi. Habinë e ni mendimtari. Pikëllimin e mallkimin e ni jetimi.

Andras Dushi: Thuhet shpesh se shkrimtari punon natën, ose nata është streha e shkrimtarit e gjëra të tilla. Ndërsa piktori ka nevojë për ditën, sidomos për dritën e ditës. Këto dy thënie, dy ide, i shihni si konvencione të tejkalueshme, kurrësesi absolute apo ndodh vërtetë kështu, që ju pikturoni ditën dhe shkruani natën?

Matoshi: Varësisht rrethanave unë shkruej e pikturoj edhe natën edhe ditën, por ditën vetëm kur digjoj heshtje përreth, pra në vetmi. Kur jam me njerëz nuk shkruej, flas me ta dhe dëgjoj tregimet e tyne, kush e di, munen me rrfye pahiri naj kod letrar, munen me u bajtë në tregimet e mia si personazhe, jeta e të cilëve nuk âsht trill por magji, e Marquez thojke se nuk ka ma të magjishëm se realiteti. Porse, pak janë ata që dijnë me rrfye.

Me e thânë ni t’kânme kâjshëm.

Andras Dushi: Besoni se poezia juaj mund të jetë e atillë që mjafton ta lexosh dhe po mbylle sytë, tabloja me të njëjtën përmbajtje të shfaqet para, e lirë për t’u shijuar?

Matoshi: Për ekspozitën tème personale të pikturave “Kujtesa e ujit” m’u kujtu ni titull i shkrimtarit për fmijë, Rexhep Hoxha, “Lugjet e verdha” dhe pikturova ni gurrë e ni lug, ku janë gdhend figura hyjnishë e gjysmë hyjnishë, toteme, ftyra gjyshash e shtojzovallesh si në legjenda. Nashta edhe nuk ka ni gurrë megjith lug me toteme të gdhenduna, po mue ashtu m‘u shfaq, se uji duhet me majt mèn ftyrat që ulen me pi…

Por, jo çdo poezi âsht pikturë se, piktura nuk e duron shumë mènimin e narracionin sa memecninë, të pathënshmen (Witgeinstein);

E, s’â poezi beli, nëse nuk e bân me folë ni nèmenc (memec)!? Kur më mungon gjuha, si ni memec hedh ngjyrë në panël. Natyrisht nxitun nga ni traumë. Çue peshë nga ni ândërr!

Ni dashtuni.

Andras Dushi: Me ka bërë shumë përshtypje një poezi juaja e cila fillon me Syrgjynosun ândërr. Jemi mësuar përherë t’i shohim dhe përkthejmë ëndrrat si hapësira të pamata lirie, ndërsa këtu e kemi unin lirik, poetin, frymë, shpirtin, le ta quajmë ashtu sikurse duam, të syrgjynosur brenda kësaj hapësire (zakonisht) lirie. Andrra e këtushme është ajo e para, që shihet në gjumë apo edhe shpresa, ajo çka urojmë dhe duam të ndodh? Në të dyja gjendet i syrgjynosur njeriu? Nëse po, atëherë ia s’mund të jetë i zhgënjyer prej saj, pasi askush s’pret ndonjë gjë të mirë nga vendi ku syrgjynoset. Apo jo?

Matoshi: Artisti m’doket âsht specia e vetme që e kalon me let’sim kit kufi mes dy botâsh paralele brenda t’njâjtit entitet: të pandërgjegjshmes (ândrrës) dhe koshiencës (zhganrrës);

Unë kam pa ândërr krejt anët tragjike të jetës tème dhe kur më ka ndodhë ni e ngjame në jetë, i kam thânë vetes: Qetu kam qenë, qekjo m’ka ndodhë, tashma e pame!

Vakitë ma t’dhimshme i kam përjetu nga dy herë – jo sikur historia që na shfaqet dy herë, spari si tragjedi e përsdyt si farsë – por dy herat trishtim.

Sëkëndejmi, kur trishtimin e përjeton dy herë, qe rasti i artë me e përjetësu në letërsi, me e gatue nga ai brum ni vepër arti “që ruen dhe ruhet” (Deleuze & Guattari.)

Gjermanishtja e ka ‘Der Träum’ për ândrrën por shqipja e ka fjalën unike zhgjandërr, që nuk dmth. realiteti i jetuem, por përsdytja e traumës!

Nuk di nëse ka ndoni shkrimtar si qifti jêm, që e ka paralajmru për vetveten e përmes vetes edhe për njerzit tjerë në ni Atdhe, tmerrin, mizoritë, burgun e torturën, kampet e përqëndrimit, sepse i kam përjetu në ândërr të gjitha ato pamje e vende, madje edhe dhimtë (dhe i kam shkru), shpesh si kode e ndojherë me duhmën e reales, masanej m’ka torturu vesvesja pse ia ndillsha vetes gjith ato fatkeqësi!? Letërsia âsht piknisht kjo traumë e njeriut, si qenie tragjike në botë, e vetmja qenie e vetëdijshme për dekën e vet, âsht ândrra (ose parandjenja) sëkëndejmi letërsia na bân aq ndijor sepse âsht pikëllimi ynë në botë. Ândrrat janë jetët tona t’pasosuna, të kodueme e intensive (zgjatim i jetës) sëkëndejmi letërsia e thotë të mundshmen para dhe mas, kurse librat e shumëzojnë njerëzimin.

Na rrnojmë n’ândrra t’pakufishmen, e çohemi n’mjes t’piklluet ose gzuem, varësisht traumes sonë.

Vallë ku jemi kanë, çka bâmë e çka përjetuem prâmë, derisa flejshim!?

Ndojherë poezitë tona i ka thânë dikush që nuk din me shkru ose ni dorë e fshehin vis major!?

Po kush more e shkruen tekstin e autorit?

Që nga Iliada e Homerit e Hamlet-i i Shakespeare, e deri në ditët tona, kritika e bân të njâjtën pyetje: Kush e shkruen tekstin e autorit?

Athu intenca e kthimit/Itakat tona janë vorret tona, sepse ideja e kthimit të kujton dekën, mes njerëzve të njohtun, sepse, siç thotë Karl R. Popper-i “në qendrën më të thellë të qenies tonë, ne jemi krijesa shoqnore.”

Simas këtij autori nuk munet me pasë imagjinim ma t’gabuet se menimi se dikush munet me fillu diçka nga e para, i lirë nga e kaluemja ose pa qenë borxhli ndaj askujt!”

Kush dhe përse “ma diktoi” tregimin “Lojë” që shpërfaqte dialogje letrare, ekscentrike e të ankthshme dhe po aq reale, për kampet e përqëndrimit, më 1996, tek libri “Lajmësi memec” dhe si u gjeta në ni kamp të njimendët më 1999?

A thue forca të padokshme totemike i flasin atij (autorit) dhe i kërkojnë të mos zmbrapset nga rruga e tij, e kërkimit estetik, (dhe e zbulesës!?) e cila tashmâ kërkon tjera vlera e kode: Totemet e të shkuarës si fatum-i nietzschean dhe rikthim i përhershëm i të njâjtës!?

Në këtë kërkim pa fund, Tomas Mani shkruen se ne nuk mendojmë e veprojmë si subjekte autonome sepse tjerë mendojnë e veprojnë brenda nesh.

Âsht historia e tânë, që rri pas nesh e na i bân ‘refresh’ informatatat e kodifikueme nga e shkuemja jonë, duke na dhânë ni forcë ose energji të re për ripërtrimje.

Rrugës së njâjtë i biem dy herë!

Niherë në letërsi dhe ni herë në realitetin brutal historik.

Kam shkru dy libra për me hedh dritë mbi misterin e atyne forcave shtytëse misterioze qe e bâjnë letërsinë ma të vërtet se e vërteta, “Udhëtim nepër ândërr të keqe” (1994) dhe “Udhëtim nepër zgjandërr të keqe” (2000.)

Të vërtetat letrare janë ndryshe nga të vertetat historike, shkencore, filozofike. Ernesto Sabato thotë se aty ku shkenca dhe filozofia mbarojnë, aty fillon letërsia. Të vertetat letrare janë metafizike, të painterpretueshme me metodologjinë e njohjes shkencore. Por letërsia ekziston, aâsht e pranishme dhe mbijeton se vetë njeriu âsht qenie metafizike, âsht i njofshëm, i prekshëm, i përceptueshëm, por ndërkaq âsht shumë më tepër i paarritshëm, i papërceptueshem, mistik në vetvete. Kur një krijim letrar i duket lexuesit më i vërtetë se vetë e vërteta, âsht shenjë se kemi të bâjmë me letërsi, që i kapërcen kufijtë e të zakonshmes.

Njâjt mendonte Ernest Hemingway, për të, të gjithë librat e mirë kanë një gjâ të përbashkët: Ngjarjet e tyne janë më të vërteta, sesa nëse do të kishin ndodhë realisht!

Kjo âsht liria krijuese, e kufizueme në thelbin e saj, në mister.

Kjo âsht e magjishmja e poezisë! E letërsisë përgjithësisht.

Na veç i regjistrojmë ato zâna njerëzish a traditash e besimesh, gverresh e pengjesh… apo zâna të nji gjeli që të zgjon në mjes kur ke ni punë, të ni xixëlloje, qenit a maceve, apo thjesht zâ natyre, ushtimë ere, gurgullimë përroi, rima shiu.

Kjo âsht letërsia, çelësi i përjetësisë apo kodi. Na shkruejmë me u bâ t’përjetshëm.

Nietzsche-ane.

“Kemi artin mos me dekë nga e vërteta.”

Andras Dushi: Deri tani folëm për jetën tuaj mes piktorit dhe poetit, por në çdo kërkim timin lidhur me emrin tuaj, prezantimi i parë që bëhet është poet dhe publicist. I mirëkuptoj gazetarët që shkruajnë prozë (ose prozatorët që janë edhe gazetarë), më duket diçka shumë e natyrshme. Ama pozia dhe publicistika më duken larg njëra prej tjetrës, s’e di, ndoshta e kam gabim. Sa komunikojnë këto dy hapësira të të shkruarit dhe mbi të gjitha, e keni zbuluar mënyrën si komunikojnë?

Matoshi: Publicist dhe poet? Mirë kish me qenë me qenë veç poet, porse si publicist e ke ni rast të artë, me digjue të tjerët dhe me u gjetë në vorbull magjike.

Nashta bâhesh poet?

Po Faik Konitza s’u ba poet, se ish shumë racional e kritik. Poezia do dashamirësi, jo kritikë.

Andras Dushi: Si mendoni, a duhet të jetë shkrimtari i angazhuar?

Matoshi: Po, shkrimtari ka veç ni angazhim, përmes të keqes, dhimtës, pikëllimit, vetmisë me i paralajmru njerëzit për fatkeqësitë, për luftën, urinë, mizoritë. Shkrimtari duhet me u bâ mburojë e lirisë si parzmore ushtarësh që pret tehet a plumat.

Rrufepritsa t’ni shoqnie janë shkrimtarët, si Visar Zhiti.

E kur shkrimtari bân letërsi të madhe, i bâhet mburojë njerëzimit. Si Camus a Kafka, si Marquez a Coetze; si Borges, Camaj. Szymborska e Transtromer.

Presidenti amerikan Ronald Regan pat thânë se na jemi gjithmonë larg luftës veç ni gjeneratë! Shkrimtari e ka për detyrë me paralajmru.

Ky âsht angazhimi i tina.

Andras Dushi: Natyra e pikturave tuaja më sjell ndër mendje disa pyetje hipotetike, pyetje që sikur burojnë nga laramania e ndërkëmbyeshmëria e ngjyrave në ato tablo:

a.Pas 100 vjetësh, do të donit të kujtoheshin si poet apo si piktor, nëse me patjetër duhet të zgjedhni njërën?

b.Nëse një galeri e madhe arti do ju kërkonte vetëm një pikturë për t’u ekspozuar përherë aty, cila do të ishte?

c.Po nëse e njëjta kërkesë do ju vinte nga hartuesi i një antologjie e cila do të studiohej në çdo katedër letërsie, kë poezi do të dërgonit të përfshihej në të?

Matoshi: T’kundruemit e ni vepre arti ‘që ruen e ruhet’ i përket aftësive e afiniteteve individuale perceptuese të estetikës, pa dallim në âsht poezi, pikturë â muzikë, por ù zgjedh poezinë, se qysh thotë Heidegger “poetikisht banon njeriu”.

Po cok, ka poezi edhe në pikturë edhe në muzikë si në artet tjera, pra edhe në dyluftim!

Dhe piktura jême e pyetjes suej, padyshim âsht “Kujtesa e ujit” – Gropa ‘99, që e kam nxjerr në ballinën e librit ma t’ri me poezi të Lilit (Lil më thojnë ata me të cilët jam rritë), kurse poezia për antologji, nashta kish me qenë “Nâna i bani rângt e sh’pisë e ra me fjetë” – që përcillet nga “Poezia e Lilit”.

Andras Dushi: Dhe në mbyllje, një pyetje që do të doja t’ja bëja të gjithë shkrimtarëve e poetëve të Kosovës: Lufta tregohet më mirë në epikë apo në lirikë?

Matoshi: Lufta (trishtimi) tregohet më së miri në pikturë si “Pushkatimi”

i Francisco Gojas (E treta e majit, 1808) apo “Guernica” e Picasso-s, (Frymëzimi i papritur dhe i minutës së fundit për veprën i erdhi mas bombardimit të Guernicës (26 prill 1937).

“Të burgosunit” e Vincent Van Gogh e vitit 1890;

Porse, a munet me u përmbledh trishtimi që sjell lufta ma fort e në mënyrë neveritshëm briliante se tek “Klithma” e Edvard Munch.

“The Scream” e Munch, 1893. U bâ imazhi përfundimtar për epokën tonë politike Piktura e tina âsht ni kryevepër për të tana kohnat e trazueme.

Jonathan Jones e përthekon kështu: “Fytyra âsht si ni çorapë jeshile me mish të prishun, e shtrime fort mbi kafkë. Tiparet e saj janë djegun nga dhimbja. Gjithçka që mbetet në maskën e zgjatun janë dy sy të gjanë, të rrmullaktë me pika për bebëzat, ni palë hundë të zeza dhe ni gojë e hapun në nji ulërimë ovale. Të gjithë kemi qenë atje.”

Proza (epika) përshkruen ose parathot dilemat morale të njeriut në luftë, kurse poezia habinë që sjell ajo.

Po edhe situatat e magjishme, kur anmiku të hjeshohet, ose kodrat kur nisin e vallëzojnë gjatë bombardimeve (si dy t’dashtunuem ne ni ballkon në Prishtinë, në ni poezi tek libri jêm “Hija e Krishtit”.)

Po edhe ni i çmendun që tallë bythen me skuadrën e pushkatimit, tek Arben Idrizi, ni i nèmitun (memec) që flet para se me e pushkatu (ni poezi jêmja tek “The Lil’s poem” (Poezia e Lilit);

Unë shkruej me e bâ t’zâshme të nèmitunën dhe me e shti me folë ni nèm (memec);

E thjesht pra.